Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1100-1437 м өргөгдсөн Хутаг уул, Гуа тээг зэрэг өндөр уултай, энэ нь аймгийн хэмжээнд хамгийн өндөрлөг газарт тооцогддог.Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ, толгод бүхий тал хээр, мал аж ахуй эрхлэхэд тохиромжтой, хатуулаг бор хүрэн хөрстэй.Таана хөмүүл, агь, бударгана зэрэг үржил шим сайтай ургамлаар баялаг. Мөн сухай, заг, тоорой, буйлс зэрэг модлог ургамалтай. Хулангийн ундаа, Зээргэнэ, Хар өвс, Сулхир, Яшил, Лантанз, Загасгал зэрэг эмийн ургамал ургадаг.

Мал сүрэг

2012 онд нийт 92173 толгой мал тоолуулснаас тэмээ 3658% адуу 7633, үхэр 2681, хонь 28973, ямаа 49228 байгаа бөгөөд 22264 эрлийз болон цэвэр үүлдрийн 22284 мал тоологдсон байна.Сумын хэмжээнд хувийн малтай 336 өрх байгаа бөгөөд үүнээс 272 малчин өрх байгаа нь нийт өрхийн 73.3 %-ийг эзэлж байгаа юм.

Цахилгаан хангамж

Зүүн өмнөд бүсийн Цахилгаан дамжуулах сүлжээнд 2007 онд холбогдон цахилгаан эрчим хүчээр хангагдаж байна.

Дулаан хангамж

Албан байгууллага, зарим айл өрхүүд бага оврын халаалтын зуух ажиллуулдаг, сумын дийлэнх өрхүүд ердийн галлагаатай. Нүүрсний жилийн хэрэглээ 1100 тн орчим байдаг. Сумын төсөвт байгууллагууд төвлөрсөн шугам сүлжээнд холбогдоогүй. 

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын төвд орон нутгийн өмчийн 8 айлын орон сууц, хувийн өмчийн 63 орон сууц байдаг, инженерийн шугам сүлжээнд холбогдсон орон сууц байхгүй. Сумын нийт өрхийн 75.1 хувь нь гэрт амьдардаг. 2004 оноос хойш төсвийн хөрөнгөөр орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Тус сумын сургууль нь 1937 онд ардын түр сургууль нэртэйгээр байгуулагдсанаас хойш 73 жилийн турш бага болон суурь боловсрол олгож байгаа орон нутгийн өмчийн сургууль юм. Тус сургууль нь 1940 онд бага сургууль, 1944 онд 7 жилийн бүрэн бус дунд сургууль, 1968 онд 8 жилийн сургууль, 1988 онд 10 жилийн сургууль болж тус тус өргөжөөд 1993 оноос суралцагчдын тоо цөөрснөөс 8 жилийн сургууль болжээ.

Цэцэрлэг

Хүүхдийн цэцэрлэг нь Хөвсгөл сумын 4-р багт байрладаг. 75 хүүхдийн хүчин чадалтай. Нийт 15 ажилтантай. Үүнээс мэргэжлийн 8 багш, ажилтан ажиллаж байна. Цэцэрлэгийн барилга нь 2012 оны 10 сард ашиглалтанд орсон. Чанар байдал сайн. 2 давхар, тоосгон барилга. 

Эмнэлэг

Барилга нь 1999 онд Азийн хөгжлийн банкны хөрөнгө оруулалтаар баригдан ашиглалтанд орсон. Их засварт орж байгаагүй, нэг давхар барилга. Одоо их засвар хийгдэх шаардлагатай. Өрөө тасалгаа дутмаг учир өргөтгөл хийлгэх саналтай.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 105 хүн ажиллаж байна.

Тус суманд 2012 оны сүүлээр нийт 1010 хөдөлмөрийн насны иргэд байсан ба үүнээс хөдөлмөр эрхэлж байгаа 762 иргэн байна. Ажиллах хүчийг салбараар авч үзвэл:

Хот байгуулалт, газрын харилцаа

2012 оны байдлаар 83 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 53.1 га газар өмчилж 324 иргэн өвөлжөө хаваржааны зориулалтаар 1587.6 га эзэмшиж, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зориулалтаар 1 га, газар тариалангийн зориулалтаар 2 га газар эзэмшиж байна.

Цаг уурын станц

Тус сумын цаг уурын станц нь 1968 онд байгуулагдан хоногт 8 удаагийн ажиглалт хийж сумын уур амьсгалыг судлах, цаг уурын мэдээ, мэдээлэлээр үйлчлэх үйл ажиллагаа явуулж байна. 2012 онд орчин үеийн техник тоног төхөөрөмж бүхий автомат станцтай болж өргөжсөн. Тус станц нь 5 хүний орон тоотой ажиллаж байна. Тус станцын барилга нь 1968 онд станц байгуулагдахад баригдсанаас хойш урсгал засвар хийсээр ирсэн ба 2005 онд их засварт орсоноос өөр засвар үйлчилгээ хийгдээгүй. 

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргаа/хугацаа нь дууссан/ төсөл 

Сумын хөгжлийн зорилт

Сумын хөгжлийн Алсын хараа: Ухаант дээдсийнхээ гэгээн үргэлжлэл байж, ноён хутагтын өлгий нутгаа аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, үйлдвэр, үйлчилгээг цогцоор нь хөгжүүлж экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалсан нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн бүсийн тулгуур төв болно. Зорилго: Бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх замаар ЖДҮ, ХАА, Худалдаа үйлчилгээний бүх салбарыг хөгжүүлж ажлын байр нэмэгдүүлэн, ажилгүйдэл, ядуурлын түвшинг бууруулсанаар амьжиргааны түвшинг дээшлүүлнэ. Хүний хөгжлийг төвдөө тавьж, нийгмийн баталгааг сайжруулан амьжиргааны орчинг шинэчилж, хуулийн хэрэгжилтийг дээшлүүлнэ. Эклогийн тэнцвэрт байдлыг хангаж, орчны бохирдлыг арилгаж, аялал жуулчлалыг хөгжүүлнэ.

Сүлдэн хөх овоо

Чингис хааны 9 цагаан тугны дагуул8 тугийн нэг тугийг тахиж ирсэн“Сүлдэн хөх овоо”

Сумын индекс

Эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний хэлбэлзэл ихтэй. Өвлийн цагт цас бага хэмжээтэй унадаг.  1 дүгээр сарын дундаж температур, -25-35С 7 дугаар сарын дундаж температур, +30-35С жилийн дундаж салхины хурд, 5-12 м/с жилийн хур тунaдасны нийлбэр, 50-100 мм

Сумын хэмжээнд үйлдвэрлэл эрхэлдэг аж ахуйн нэгж байгууллага байхгүй. Өрхийн жижиг үйлдвэрлэл эрхэлдэг 10 гаруй иргэн байдаг. Зочид буудал, цайны газар, дугуй засвар зэрэг үйлчилгээ эрхэлдэг 5 иргэн байна.Мөн 2011 оноос манай сумын нутаг дэвсгэрт нүүрсний олборлолт эрхэлдэг “Айл баян” уурхай нээгдсэн. Энэ нь тус сумын бүтээн байгуулалт болон ажлын байраар хангах асуудалд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэж байна. 2012 онд тус сум 46,0 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн борлуулсан байна. Энэ нь ЖДҮ эрхэлж буй иргэдийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн юм.

Хөвсгөл сум нь 2012 онд 13 нэр төрлийн татварын орлогоос нийт 401.9 сая төгрөг төсөвт төвлөрүүлж, аймагт 146.7 сая төгрөгийг төвлөрүүлэн, нийт 255.2 сая төгрөгийн зарлагыг санхүүжүүлсэн. Нийт зарлага санхүүжилтийн 70.4 хувь нь цалин, 8 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 4.8 хувь нь тээвэр шатахуун, 3 хувь нь нөөц, үлдэх 13.8 хувь нь урсгал зардал болно.

Зам тээвэр

Тус сум нь зэргэлдээ сум, багуудтайгаа шороон замаар холбогддог.2013-2016 онд тус сумын нутаг дэвсгэрийг дайран өнгөрөх Ханги мандлын боомттой холбосон авто зам баригдахаар судалгааны ажил хийгдэж байна.Үүрэн холбооны Мобиком, Жи Мобайл, Юнитель зэрэг компаниуд үйл ажиллагаа явуулж байна.

Ус хангамж

Сумын төвийн хүн ам нь 4 км-ээс ундны усаа зөөвөрлөн авч хэрэглэдэг, жижиг оврын зориулалтын бус машинаар айл өрх, албан байгууллагад түгээдэг. Хөдөөгийн иргэд гүний болон гар худгаас ахуйн болон ундны усаа зөөж хэрэглэдэг. Сумын төвд 2012 онд гүний худаг гаргуулсан боловч ундны усны шаардлага хангахгүй, ахуйн зориулалтаар хэрэглэж байна. Мөн сумын зүүн баруун хэсэгт Шведийн төслөөр 2006 онд гүний худаг гаргасан боловч давс ихтэй цэвэршүүлж хэрэглэх шаардлагатай.

Хүн ам өрхийн тоо

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сумын нийт хүн амын 26.5 хувь нь сумын төвд оршин суудаг. Төсвийн 7 байгууллага, хувийн хэвшлийн 5 аж ахуйн нэгж байгууллага худалдаа, мал эмнэлгийн үйлчилгээний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Улаанбаатар хот болон аймгийн төвөөс алслагдсан учир шилжилт хөдөлгөөн ихтэй.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Тус сургууль нь Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сумын төвд байршилтай бөгөөд 160 хүүхдийн суудалтай хичээлийн байр 1, 240 хүүхдийн суудалтай хичээлийн 1 нийт 400 хүүхдийн хүчин чадал бүхий 2 хичээлийн байртай, 9 бүлэгт 220 сурагч нэг ээлжээр хичээлэж байна. Багш ажилчид нийт 31 хүний орон тоотойгоор сургалт хүмүүжлийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд үүнээс удирдах ажилтан 1, гүйцэтгэх ажилтан 24, галч 6 ажиллаж байна. Үндсэн багш 14. 52 хүүхдийн хүчин чадал бүхий дотуур байранд малчин өрхийн 67 хүүхэд амьдардаг Дотуур байрны гал тогоо: барилгын хийц чулуун, 1967 онд баригдаж ашиглалтанд орсон, 2008 онд их засвар хийгдсэн. Спорт заал: 1989 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, 2010 онд их засварт орсон.

Эрүүл мэнд

Нийт 17 ажилчинтай, түргэн тусламжийн авто машин 1, мотоцикл 1-тэйгээр нутаг дэвсгэрийн харъяа 1593 хүн амд эмнэлгийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг үзүүлж байна. Орон тоогоор их эмч 1, статистикч 1, эх баригч бага эмч 1, багийн бага эмч 3, сувилагч 2, жолооч 1, тогооч 1, асрагч 2, ня-бо 1, нярав 1, галч 3 ажиллаж байна. Батлагдсан орны тоо 6. 

Соёлын төв

Соёлын төв нь 1967 онд баригдсан чулуун барилга. 2003 онд 26 сая төгрөгийн их засвар хийгдсэн. 2011 онд үзэгчдийн заал болон цонх солих хэсэгчилсэн засвар хийгдэж, 2012 онд дээвэр цонхыг шинэчилсэн.

Ажилгүйдэл ядуурал

Сумын ХХҮ-ний мэргэжилтэнд бүртгэлтэй 45, бүртгэлгүй 82 иргэн байна. Ажилгүй иргэдийн 38.5 хувь нь эмэгтэйчүүд байна.

Засаг даргын тамгын газар

2008 .11.18-ны өдөр ашиглалтанд орсон. Нийт 15 хүний хүчин чадалтай. ЗДТГазар 20 хүний бүтэц орон тоотой ИТХ-ын ажлын алба 2 хүний орон тоотой, баг 4 хүн, нийгмийн даатгалын байцаагч, татварын байцаагч, Улсын бүртгэгч, Халамжийн мэргэжилтэн , цагдаа , төлөөлөгч гэсэн 31 ажилтан албан хаагчидтай ажиллаж байна . ЗДТГ-ын барилга нь тоосгон, 1 давхар, их засвар хийгдээгүй. Цаашид өргөтгөл хийх шаардлагатай. 

Ахмадын өргөө

Энэхүү өргөөг 2010 онд Сум хөгжүүлэх сангийн хөрөнгө болон хандив, тусламжаар 7000.0 төгрөгийн өртөгөөр сумын “Ёслол хүндэтгэлийн өргөө” нэртэй байгуулагдсан ба 2012 онд ахмадууддаа хүлээлгэн өгч “Ахмадын өргөө” болгон өөрчилсөн. 2013 оны 02-р сард тус сумын уугуул Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, Ардын хувьсгалын партизан Сүхээгийн алдарын буланг байрлуулж түүний нэрэмжит болгон өргөжүүлсэн байна.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Ингэний буцалгаа

Сумын хөшөө дурсгал

Д.Данзанравжаагийн төрсөн нутаг “Шувуун шанд”

Сумын онцлог

Тус сум нь нэрт соён гэгээрүүлэгч Дулдуйтын Данзанравжаагийн төрсөн нутаг билээ. 2013 онд тус сумын Жавхлант багийн малчин Б.Отгон-амжилтын гэр бүлээс хүү Б.Угтахбаяр Ноён хутагтын 9 дүгээр дүрээр тодорсон гайхамшигт үйл явдал болсон. Мөн сумаас зүүн урд зүгт орших “Сүлдэн хөх овоо” нэртэй Чингис хааны 9 хөлт цагаан тугийн дагуул найман тугийн 1 тугийг тахиж ирсэн түүхэн газар бий.