Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Нутгийн хойд хэсэг нь ерөнхийдөө уулархаг, Монгол Алтайн нурууны салбар уулс болох Хар азаргын нурууны салбар уулс буюу далайн түвшнээс дээш 2700-З000 м өндөрт орших уул нурууд, урагшлах тусам уулархаг гадарга намсаж, цөлөрхөг хуурай хээрийн шинжийг агуулсан намхан ухаа толгод гүвээ тэдгээрийн хооронд өргөн уудам хөндий үргэлжилнэ. Говь, тал, хээр бүс зонхилдог.

Сум нь нийт 560096,1 га. 

Мал сүрэг

2012 оны жилийн эцсийн байдлаар нийт 107944 толгой мал тоолуулсанаас тэмээ 1175, адуу 2796, үхэр 1594, хонь 22793, ямаа 79586 байна.

Зам тээвэр

Тус сумын нутаг дэвсгэр дээгүүр хот хоорондын болон Олон улсын чанартай зам харилцаа байхгүй бөгөөд аймгийн төв, сум, багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 2 гүний худаг байдаг бөгөөд сумын төвийн айл өрхүүд болон аж ахуйн нэгж байгууллагууд ус түгээх худгаас зөөвөрлөн хэрэглэж байна. 

Дулаан хангамж

Сумын төвд Засаг даргын Тамгын газар, Эрүүл мэндийн төв, Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль, Цэцэрлэг, Соёлын төв зэргийн дулааны хангамжийг 11 нам даралтын уурын зуухаар хангаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Улаанбаатар хотоос 1160 км алслагдсан, зах зээлээс хол, цаг уурын хуурайшилт, ган зудын улмаас иргэд, Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Хэнтий, Булган, Сэлэнгэ зэрэг төв сууринд их хэмжээгээр шилжин суурьших болсон. 2011 оноос хойш Алтайн Хүдэр ХХК-ны “Таян нуур” төмрийн хүдрийн уурхайд орон нутгаас нилээдгүй ажилчин авч шилжилт хөдөлгөөн зохих хэмжээгээр буурсан байна. 

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуульЖаргалт багийн нутагт байршилтай320 хүүхдийн хүчин чадалтай. Одоогоор 323 хүүхэд суралцаж байна41 багш, ажиллагчидтай1971 онд ашиглалтанд орсон 2006 онд их засвар хийгдсэн. Одоогоор 323 сурагч 2 ээлжээр хилээллэдэг. 27 төрлийн дугуйлан ажиллуулж байна. Хойшид 12 жилийн сургууль болоход анги танхим хүрэлцээгүй, барилгын насжилт дууссан дээврээс ус гоождог, өргөтгөл зайлшгүй шаардлагатай байна. Мөн дотуур байр, гал тогооны чанар, багтаамж зэрэгт 2010 онд аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газрын дүгнэлт гарч цаашид ашиглах боломжгүй гэсэн байна. Сургуулийн дотуур байр нь 2008 онд ашиглалтанд орсон 70 хүүхдийн ортой. 90-100 сурагчийн хэрэгцээ байдаг боловч өрөө байр хүрэлцдэггүй. Мөн байрны гал тогооны байрыг шинээр барих шаардлагатай байна. 

Ирээдүй цэцэрлэг

50 хүүхэд, хувилбарт цэцэрлэгт 50 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх хамрагдалт 67 хувьтай байна. мэргэжлийн боловсон хүчээр 100 хувь хангагдсан. Одоогийн байдлаар 202 хүүхэд СӨБ-ийн сургалтад хамрагдах шаардлага байгаа боловч анги танхимын хүрэлцээгүйгээс гэртээ хүмүүжиж байна.

Эмнэлэг

Жаргалт багийн нутагт байршилтай10 ортой2 их эмч, 14 тусгай мэргэжилтэн нийт 25 ажилтантай.1982 онд ашиглалтанд орсон, модон хийцтэй, зориулалтын барилгаИнженерийн төвлөрсөн хангамжгүйГүний худаг, цахилгааны дэд станц, цэвэрлэх байгууламж байхгүй

Соёлын төв

Жаргалт багийн нутагт байршилтай250 хүний суудалтай5 ажилтантай1967 онд ашиглалтанд орсон Тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилгаНам даралтын зуухтай.Одоогоор эрхлэгч, хөгжмийн багш, номын санч, ОНСТ-ийн ажилтан, үйлчлэгч, галч гэсэн 8 хүний орон тоогоор үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Сумын төвд нэгдсэн спорт цогцолбор байдаггүй, Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн зааланд спортын арга хэмжээг зохион байгуулдаг. УИХ-ын гишүүний багцаас барьсан спорт талбай 1, АСЗХ-оос барьж өгсөн хүүхдийн тоглоомын талбай 1, биллярьд, ширээний теннис тоглодог цэг 2 ажилладаг. Сумын төвд иргэдэд зориулсан спорт цогцолбор барих шаардлагатай байна.

Ажиллах хүч салбараар

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Цээл сум нь Засаг захиргаа мал аж ахуй, уул уурхайн үйл ажиллагаа давамгайлсан сум юм. “Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө 2020 он” төлөвлөгөөг Мерси Корри олон улсын байгууллагатай хамтарч боловсруулсан.Сумын төвийн суурьшлийн бүс нь сэргээгдэх эрчим хүч барьсантай холбогдуулан 209 га-гаар нэмэгдсэн.Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:• Орон сууц, барилга байгууламжийн бүс 3,83 га• Гэр хороололын бүс 10,04 га• Нийтийн эдэлбэрийн бүс 438,94 гаСумын төвийн бүс хөрс ерөнхийдөө хадархаг чулуу ихтэй, сул элсэрхэг хөрстэй учир ногоон байгууламж бий болгоход хүндрэлтэй, мөн байгалийн тогтолцооноос шалтгаалан газар өмчлөлийн хувь аймгийн хэмжээнд бага байдаг.Өнөөгийн байдлаар 98 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 6,66 га газар өмчилж, 183 малчин өрх өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 219,6 га газар, төрийн үйлчилгээний, аж ахуйн зориулалтаар 8,88 га газар эзэмшиж, уурхайн үйл ажиллагааны зориулалтаар 1216 га газрыг ашиглаж байна. 

Засаг даргын тамгын газар

Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал, ЗДТГ-ын барилгаЖаргалт багийн нутагт байршилтай28 ажилтантай1978 онд ашиглалтанд орсон, чулуун хийцтэй, зориулалтын барилга Одоогоор барилгын чанар стандарт алдагдсан, дээврээр ус гоождог, өрөөний хүрэлцээ, бага нэг жижиг өрөөнд 3-4 ажилтан суудаг. Цаашид шинэ барилга барих шаардлагатай байна. 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Тус сум нь ямааны тоогоор Говь-Алтай аймагт тэргүүн байр эзэлдэг бөгөөд жилд 50000-60000 ямаа ишиглэдэг. Ямааны 25-30 тонн сүүг боловсруулж тавгийн ааруул бэлтгэдэг.Одоогийн байдлаар сүү, цагаан идээгээ уламжлалт аргаар боловсруулдаг ба аймгийн ХАА-н газраас жил бүр зохион байгуулдаг “Алтай түншлэл” үзэсгэлэн худалдаанд “Ёслолын цагаан идээ” тавгийн ааруулаараа жил болгон алтан медаль хүртдэг болсон нь манай брэнд бүтээгдэхүүн болсон.Цээл сум нь ХАА-н болон худалдаа үйлчилгээ эрхлэх 2 хоршоо үйл ажиллагаа явуулдаг. Хоршоо тус бүр брэнд бүтээгдэхүүн болох талх, нарийн боов, хэрчсэн гурлын цех ажиллуулж аймгийн төв болон тойрсон сумдын хэрэгцээ шаардлагад хүргээд байна.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:• Шинэ сум төсөлд хамрагдах.• Эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцлийг бүрдүүлэх.• Ажлын байрыг 3 дахин нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах.• Нийгмийн дэд бүтэц, орон сууцны хангамжийг дээшлүүлэх.

Сумын индекс

Сумын нутаг бүхэлдээ говийн бүсэд багтдаг. Хуурай уур амьсгалтай, гандуу дулаан зунтай, хахир өвөлтэй. Жилд дунджаар 240 хоног цэлмэг байж ам сантиметр газрын гадаргууд 1400-1500 квт/цаг нарны нийлмэл цацраг тусдаг. Жилийн дундаж дулаан -20С, хамгийн хүйтэн 1 сарын дундаж хүйтэн -200С, хамгийн дулаан сарын дундаж 19.60С Жилийн дундаж салхины хурд 4-5м/c байдаг.

Орон нутгийн төсөв 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар Сумын төсвийн татварын нийт орлого нь 436,5 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 0.2 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 363,5 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 51.2 хувь нь цалин, 5.6 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 19.7 хувийг урсгал шилжүүлэг, 23.5 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 7 аж ахуйн нэгж, байгууллага үйл ажиллагаа явуулж улсад 0.7 сая, аймагт 137,3 сая, орон нутагт 436,5 сая нийт 574.5 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.Эрчим хүчний нэгдсэн системд холбогдоогүй учир үйлдвэрлэл хөгжихөд хүндрэлтэй.

Газар тариалан

Сумын хэмжээгээр жилд 2,3 га талбайд төмс, хүнсний ногоо тариалсан. Жилд 1,5 тн төмс, хүнсний ногоо хураан авдаг ба газар нутгийн онцлогийн хувьд хадан дэвсгэртэй, гадаргын ус муутай учир газар тариалан эрхлэхэд хүндрэл бэрхшээлтэй байдаг. 

Цахилгаан хангамж

Сум нь 2007 онд Нар салхины сэргээгдэх эрчим хүчийг Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтаар “Хүрд” ХХК гүйцэтгэсэн боловч ашиглалтанд орсон цагаасаа бүрэн ажиллаагүй, одоогоор хуучин дизель генератор ашиглан цагийн хязгаартай өдрийн 8-10 цаг гэрэл цахилгаан дамжуулж байна. 

Ариутгах татуурга

Суманд төвлөрсөн ариутгах татуургын байгууламж байхгүй. Сумын төвийн ул хөрсний бүтцээс шалтгаалан төвлөрсөн шугамд холбогдоогүй.

Хүн ам өрхийн тоо

Сумын нийт хүн амын 7,8 хувь нь ахмадууд, 37,3 хувь нь хүүхэд, 54,9 хувь нь залуу болон дунд насныхан байна. 

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд инженерийн хийцтэй орон сууц байдаггүй. 1959-1964, 1974-1984 оны хооронд баригдсан 4 айлын, нэг давхар сууцууд ашиглалтын шаардлага хангахаа байсан боловч айл өрхүүд амьдарч байна. Айл өрхүүд 160-180 гэр сууринд амьдарч байна.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн 15 бүлэгт 323 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 43 суралцагч элсэн суралцаж байна. Бага ангийн сургалт 98,6 хувь, суурь боловсролын сургалт 97,5 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 96 хувьтай байна Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд 2 багш хамрагдсан.

Цэцэрлэг

“Ирээдүй” цэцэрлэг Жаргалт багийн нутагт байршилтай45 хүүхдийн хүчин чадалтай. Одоогоор 50 хүүхэд хүмүүжиж байна11 багш, ажилчидтай1984 онд эхчүүдийн амрах байрын зориулалтаар ашиглалтанд орсон  Тоосгон хийцтэй, зориулалтын бусИнженерийн төвлөрсөн хангамжгүйГүний худаг, цахилгааны дэд станц, цэвэрлэх байгууламж байхгүй

Эрүүл мэнд

Сумд 10 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 14 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна. 2012 онд тус сумд нийт 43 хүүхэд шинээр мэндэлсэн. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 701, осол гэмтэл 19, халдварт өвчлөлийн 16 тохиолдол гарсан байна.Уул уурхайн компани ажиллаж байгаатай холбоотойгоор эмнэлгийн үйлчилгээний цар хүрээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгаа тул эмнэлгийн эмч ажилчдын орон тоо, хэвтэн эмчлүүлэгчийн орны тоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. 2011 оны 6-р сараас улсын төсвийн хөрөнгөөр 10 ортой шинэ барилга баригдаж эхэлсэн. Одоогоор ашиглалтанд ороогүй байна.

Соёл спорт

Соёл мэдээллийн төв нь 1967 онд ашиглалтанд орсон. Сумын соёл мэдээллийн төв нь 250 хүний суудалтай, урлагийн тоглолт, хөгжмийн дугуйлан, музейн үзвэр, номын сангийн үйлчилгээг нэг цэгээс үзүүлдэг. Өрөө тасалгааны хүртээмж муу үзэгчдийн суудлын тоо цөөн байна. Удаа дараа их бага засвар хийсэн боловч шаардлага хангахгүй байна. Иймд СМТ-ийг шинэчлэх шаардлагатай.

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд Буддын шашны чиглэлээр “Данаадаржаалан хийд” 2003 онд байгуулагдан нэгдсэн халаалтгүй учир тогтмол ажилладаггүй, ердийн галлагаатай, шаардлагатай үед ажиллагаагаа явуулж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Сумд бүртгэлтэй ажилгүй иргэн 26 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 76 хувийг эрэгтэйчүүд, 24 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 7 хувийг тусгай дунд, 50 хувийг бүрэн дунд, 14 хувийг бүрэн бус дунд, 29 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмжийг 78 хүн, жирэмсэн болон нярай хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийг 54 хүн, алдарт эхийн 1-р зэргийн одонтой 75 эх, 2-р зэргийн одонтой 125 эх байна.

Барилга

Орон нутагт хийгдсэн барилгын компаниудын үйл ажиллагаанаас 2012 онд эмнэлгийн барилгын ажил нь 460 сая төгрөгийн гүйцэтгэлтэй байна. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж байгаа ажил 100 хувийн гүйцэтгэлтэй байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдЗах зээл ба бэлчээрийн менежмент төсөл

Сумын хөшөө дурсгал

Тус сум нь байгалийн нөөц баялаг ихтэй, байгалийн өвөрмөц тогтоцтой. Сэрээтэрийн Пунсалын хөшөө, Янгирын баримал, Хөшөөтийн Огторгын хүн чулуу, Сүм суварга, Харнууд дацангийн туурь, Тавагтай идээ, Хадны сүг зургууд, Хиргисүүрүүд, Их бага Чингис зэрэг түүх соёлын дурсгалт газрууд байдаг. 13 тахилгат овоо уламжлагдан ирснээс одоогоор Бүрэнхайрханы овоо, Дөрөөгийн овоо, Хүр-мийн овоо, Найтуурын овоо, Өвгөн овоо, Сэр-вэнгийн овоо зэргийг уламжлан тахисаар байна. Их бага Таянгийн хаданд цохиж сийлсэн ан амьтан, ав гөрөө хийж байгаа сүрлэг сүг зураг, Бөхөн чулуут гэдэг газар эртний бичээс бүхий чулуун хөшөөнүүд байдаг. 

Сумын онцлог

Говь-Алтай үүлдрийн Хонийг өсгөн үржүүлж байна. Мөн бэлчээрийн ургамлын “Найтуурын цэцэг идсэн хонины мах, яргуй идсэн ямааны мах” онцлогоос шалтгаалан Цээл сумд үржүүлж буй хонины, ямааны мах нь аймагтаа өндөр үнэлгээтэй байдаг. Хар азаргын нуруу, “Усны эхэн”-ийн рашаан, Гашуун нуур, Их бага Таянгийн нуруу, Буурын гол, Сухантын гол, Дусаал зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт газруудтай. Цаашид аялал жуулчлал, амралт сувилалын газар хөгжүүлэх боломжтой.