Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1210-1723 м өргөгдсөн. Тус сумд дэлхийд ховордсон бөхөн аргаль угалз, янгир, суусар, хар сүүлт байхаас гадна үнэг, чоно, хярс, мануул, шилүүс, цагаан зээр, туулай зэрэг ан амьтад нутагшин байршсан байдаг.Хөхморьт сум засаг захиргааны хувьд Завхан аймагт харъяалагдаж байгаад аймгийн төвөөс хэт алслагдсан , зам харилцаа муугаас 1954 онд Говь-Алтай аймагт шилжсэн байна. Бүх нутгийн 70 хувь нь Монголын их элс, үлдэх хэсгийг Хүйсийн говь эзэлдэг. Их нууруудын хотгорын мужид оршдог. Тус сумын нутаг дэвсгэр нь байгалийн эрчим хүч, дулааны баланс жилийн нийт хоногийн 60 хувьд нь тогтвортой хадгалагддаг тул хүлэмжийн аж ахуйн эрхлэхэд нэн тохиромжтой нөлөө үзүүлдэг онцлогтой. Орон нутгийн хамгаалалтад “Жанжин овоо” “Хүслийн гурван өндөрлөг”, “Оросын түнгэ” “Морьт хайрхан” “Битүүгийн харгана зэрэг 20 гаруй газрыг хамгаалдаг. Газар хөдлөлийн эрчим 3.5-5 балл.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 629.1 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээгээр нийт 73.2 мянган мал тоологдсоноос нутгийн шилмэл омгийн 3.1 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 5.65 хувь байна. 470 малчин өрх, 95 мал бүхий өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 90 хувийг эзэлж байна. 1 хүнд 34 толгой мал ноогдож байна. 

Зам тээвэр

Сумын газар нутагт засмал зам байдаггүй. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний худаг 2, задгай ус цэг, 3 гар худгаас ундны усны хэрэгцээг хангадаг. Ус зөөлрүүлэх төхөөрөмж суурилагдаагүй. Ундааны ус хатуулаг ихтэй.

Дулаан хангамж

Сумын төвд 8 байгууллага нам даралтын халаалтын зуухтай, бусад худалдаа үйлчилгээний газрууд ердийн галлагаатай. төвлөрсөн уурын зуухны зураг төсөв хийгдэж байгаа. 

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Улаанбаатар хот, аймгийн төвөөс алслагдсан. Зам харилцаа, дэд бүтцийн хөгжил муу сум юм. Сумын нийт хүн амын 40 гаруй хувь нь сумын төвд амьдардаг, тус сумын төвд Засаг даргын Тамгын газар, дунд сургууль, цэцэрлэг, соёлын төв, Цаг-уурын өртөө, эрүүл мэндийн төв, холбооны салбар, ХААН, Хадгаламж банкны салбар, Монгол элсний улсын тусгай хамгаалалтын захиргаа зэрэг байгууллагууд ажилладаг. Сумд Жи -Мобайлын утсан харилцаагаар харилцдаг. Сумын хүн амын 70 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 25 хувь нь хүүхэд, 5 хувь нь ахмадууд байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Хичээлийн байр Спорт заал                       Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль,Сайн-Уст багт байршилтай,320 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 405 хүүхэд суралцаж байна52 багш, ажиллагсадтай.1971 онд ашиглалтанд орсон, Модон хийцтэй. 2005 онд 140.0 сая төгрөгөөр их засварт орж байсан. Нам даралтын халаалтын уурын зуухтай. Тус сумын сургуулийн барилга нь ашиглалтын хугацаа дууссан. Суурь хэсэгт суулт үүссэн. Модон хийц нь муудсан учир засвар үйлчилгээ хийх боломжгүй болсон. Цаашид 12 жилийн сургалтын тоголцоонд шилжихэд өргөтгөл хийх эсвэл шинэ барилга байгууламж барих шаардлагатай.

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн 10 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 14 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд ажиллаж байна.2012 онд нийт 52 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл-1, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 443, осол гэмтэл 23, халдварт өвчлөлийн тохиолдол гараагүй байна. 

Соёл спорт

250 суудалтай Соёлын төвийн чулуун барилга нь 1952 онд ашиглалтанд шиглалтанд орсон. Тус барилгад урлагийн тоглолт, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг бүх соёл урлагийн үйлчилгээ явагддаг боловч цаашид ашиглах боломж нөхцөл тааруу. Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн спорт зааланд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна. 

Ажилгүйдэл ядуурал

2012 онд 628 өрхийг Төрийн бус байгууллагатай хамтран орлогыг орлуулан тооцох аргаар амьжиргааны түвшинг тогтоосон. Үүний дагуу 30 өрхөд хоол хүнс тэжээлийн нэмэгдэл олгож байна.Суманд хөдөлмөрийн насны 1101 хүн. Ажил хөдөлмөр эрхлээгүй 102 хүн, 22 хүн ажил идэвхитэй хайж байгаа. Нийт хөдөлмөрийн насны 88.7% буюу 977 хүн хөдөлмөр эрхэлж байна. 11.3% ямар хөдөлмөр эрхлээгүй, өрхийн орлогогүй байна. 155 хүн төрийн алба болон хувийн хэвшилд ажиллаж байна. 

Барилга

Орон нутагт улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2010-2012 онд 1284.0 сая төгрөгийн өртөгтэй цахилгаан дамжуулах Ховд аймгийн Дарви сумаас 79.8 км агаарын шугам, Сумын төвийн 0.4 шугамын шинэчлэл, Азийн хөгжлийн банкны хөрөнгө оруулалтаар 365.0 сая төгрөгийн хүн эмнэлгийн 10 ортой барилга, Цаг уурын өртөөний шинэ барилга, иж бүрэн автомат станц, Монгол элсний тусгай хамгаалалтын захиргааны барилга, хөдөөгийн бэлчээрийн усан хангамж гүн өрмийн 9 худаг, багийн төв, сансрын холбоо зэрэг 2.0 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт бүтээн байгуулалтын ажил хийгдсэн. 2013 онд 100 хүүхдийн дотуур байр шинээр баригдах зураг төсөв батлагдсан. 

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн анхан шатны боловсруулалт хийх, жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжүүлэх, цөлжилтийг сааруулах жишиг сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгож, хэрэглэгч сумаас анхан шатны үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцлийг бүрдүүлэх  Ажлын байрыг 2 дахин нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтэц, харилцаа холбоог сайжруулах, Орон сууц шинээр барих,    Монгол элсний тусгай хамгаалалтын захиргаа, бусад төсөл хөтөлбөрийн байгууллагатай хамтарч элсний нүүлт, цөлжилтийг сааруулж, хайс хамгаалалт хийх, мод бут тарих, ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэхТоосго, блок, эсгий, модон эдлэл, хиамны жижиг үйлдвэрлэл, нутгийн брэнд бүтээгдэхүүн болох суль, цулихарыг сурталчлах, үйлдвэрлэл явуулах цех байгуулах

Сумын индекс

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -25 С7 дугаар сарын дундаж температур + 27Сжилийн дундаж салхины хурд 4-8 м/сжилийн хур тундасны нийлбэр 90 -150 мм

Сумын хэмжээнд төсөвт 9 байгууллага, 13 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна. Сумын малчид хөдөлмөрчдийн санаачлагаар 2011 онд 300 гаруй өрхийн гишүүнчлэлтэй “Сулин дэнж” хоршоо байгуулагдаж, малын түүхий эдийг худалдан авах, малчдыг өргөн хэрэглээний бараагаар хангах зорилготоор ажиллаж байна. Томоохон аж нэгж байхгүй. Талх нарийн боовны цех байгуулагдаж иргэдэд талх нарийн боов, гурилан бүтээгдэхүүнээр үйлчлэхээс гадна хүүхдийн үдийн цай хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээгээр газар тариалан эрхлэх боломжгүй. Сүүлийн жилүүдэд хүлэмжийн тариалалт хөгжих эхлэл тавигдаж байна. Байгалийн хадланг жилдээ 25-30 тн, гар тэжээл 10-15 тн-ыг бэлтгэдэг. 

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний төвийн системд холбогдсон. Сумын төв дээр 2011 онд баригдсан 110/35/15квт-ийн дэд станцтай. 

Ариутгах татуурга

Сумын төвийн албан байгууллага, аж ахуйн нэгж, хувийн орон сууцны барилга байгууламжууд нь инженерийн шугам сүлжээнд холбогдоогүй. Цэвэрлэх байгууламжийн барилга байгууламж байхгүй 

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд 30 айл өрх хувийн орон сууцанд, бусад өрхүүд гэрт амьдардаг. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн 18 бүлэгт 405 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 35 хүүхэд, иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 100 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 97,3 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 96.42 хувьтай байгаа ба мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 27 багш хамрагдаж байна. Биеийн тамирын заал 2005 онд ашиглалтад орсон. Одоо дээвэр, цонх, хаалга, халаалтыг бүрэн солих шаардлагатай болсон. 90 хүүхдийн хүчин чадалтай цэцэрлэгт 106 хүүхэд хүмүүжиж байна. Сургуулийн өмнөх боловсролын хамран сургалт 93.0%-д хүрсэн.

Цэцэрлэг

Хөхморьт сумын хүүхдийн цэцэрлэг Сайн-Уст багт байршилтай 90 хүүхдийн хүчин чадалтай ясли цэцэрлэгийн зориулалттай, одоогоор 106 хүүхэд хүмүүжиж байна 14 багш, ажиллагсадтай1992 онд ашиглалтанд орсон Зориулалтын бетонон суурьтай, блокон 2 давхар барилга. Нам даралтын халаалтын зуухтай. Аймгийн Засаг даргын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт 2014-2016 онд их засварт орохоор тусгагдсан. 

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төв. Сайн-Уст багийн 5-р хороонд байршилтай, 10 ортой, 2 эмч, 14 мэргэжилтэн, сувилагч нийт 27 ажиллагсадтай2010 онд Монгол Улсын Засгийн газар, Азийн хөгжлийн банк, Эрүүл мэндийн салбар хөгжлийн хөтөлбөр-3 төслийн хамтарсан хөрөнгө оруулалтаар 365.0 сая төгрөгөөр баригдсан 2 давхар, тоосгон хийцтэй зориулалтын барилга. Инженерийн бие даасан хангамжтай боловч бүрэн хэмжээгээр ажиллаж чадахгүй байна. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах зориулалтаар баригдсан боловч инженерийн байгууламжийн асуудлыг дутуу шийдвэрлэснээс болж хүйтний улиралд дулаан алддаг, цэвэр, бохирын шугам сүлжээ ашиглах боломжгүй байгаа тул дахин халаалт, дулаан, цэвэр бохирын шугамыг сольж шинэчлэх, дахин засвар хийх шаардлагатай. 

Соёлын төв

Сайн-Уст багийн 1-р хороонд байршилтай.250 хүний суудалтай5 ажиллагсадтай1952 онд ашиглалтанд орсон чулуун хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай. Тус барилга нь шатаж засвар хийсэн боловч ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан тул үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Хөхморьт сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан сум юм. Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө хийгдээгүй. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:орон сууц, олон нийтийн бүс 33.2 ганогоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс 11гахөдөө аж ахуйн бүс 187043.2газуслангийн бүс 280564.8гаӨнөөгийн байдлаар 33 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 3.60868 га газар өмчилж, иргэн 69.49 га , аж ахуйн нэгж байгууллага 17.16 га өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 46.3 га газар, аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын зориулалтаар 11 га газар, 3 иргэн тариалангийн зориулалтаар 12 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилга Сайн-Уст багийн 1-р хороонд байршилтай. 32 ажиллагсадтай2006 онд ашиглалтанд орсон хуучин худалдаа үйлчилгээний зориулалтаар дутуу баригдсан барилгыг сэргээн засварлаж, орон нутгийн төсвийн хөрөнгөөр 30.0 сая төгрөгийн барилгын ажил хийж баригдсан. Блокон хийцтэй, Зориулалтын бус, өрөө тасалгаа нь хэт том, зарим нь хэт жижиг байдаг. Нам даралтын халаатын зуухтай. цаашид Нутгийн удирдлагын ордонг шинээр барих шаардлагатай. Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 10 жижиг дэлгүүр, гутал засварын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг салангид үйл ажиллагаа эрхэлж байна.