Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1441 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Монгол Алтайн нурууны үргэлжлэл болох Хар-Азаргын нуруу, мөн Монгол Алтайн салбар уулсын Хантайширын нурууг зоолон өнгөрөх шугамын хоорондох уул говийг эзлэн оршино. 1104-1500 орчим м өндөртэй. Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий говь, хоолой эзэлдэг ба мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 521354 га.

Мал сүрэг

Мал сүргийн бүтэцСумын хэмжээнд 137020 толгой малтайгаас 2541 тэмээ, 4449 адуу, 2647 үхэр, 36852 хонь, 90531 ямаа байна.Сумын хэмжээгээр нийт 137020 толгой мал тоологдсоноос цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 390 толгой мал тоологдсон. 410 малчин өрх, 155 мал бүхий өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 81,5 хувийг эзэлж байна. 

Зам тээвэр

Улсын чанартай авто зам байхгүй. Аймгийн төвтэй шороон замаар 90 км, сайжруулсан авто замаар 20 км холбогддог. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэр болох гүний худаг байхгүй. Ус зөөлрүүлэх, цэнгэгжүүлэх төхөөрөмж, цэвэр усны шугам хоолой байхгүй. Төвлөрсөн ус хангамжийн системд холбогдсон айл өрх албан газар үгүй. Сумын төвийн ундны усны хангамж төвөөс 2 км-т байрлах Халиун гол бөгөөд задгай бохирдол ихтэй байдаг. 

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц байхгүй. Амины орон сууц, гэр сууц юм. Суманд 2006 онд шинээр 4 айлын орон сууц баригдсан.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн 10 бүлэгт 165 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 38 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 98,5 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 99,6 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 95,8 хувьтай байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 10 багш хамрагдсан байна.Төрийн өмчийн Хүүхдийн цэцэрлэгт 75, гэр цэцэрлэгт 54 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 64,0 хувьд хүрсэн.

Цэцэрлэг

Хүүхдийн цэцэрлэг 1-р баг буюу Сүүж багийн нутагт байрладаг 90 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 50 хүүхэд хүмүүжиж байна13 багш, ажиллагчидтай1990 онд ашиглалтанд орсон угсармал хийцтэй, чулуун шалтай \хүүхдэд тохиромжгүй\ зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй. 2006 онд дээвэр хийсэн, шаланд мөөгөнцөр үүссэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан их засвар хийх шаардлагатай.

Эмнэлэг

1-р баг буюу Сүүж багийн нутагт байршилтай10 ортой2 эмч, 5 сувилагч нийт 26 ажиллагчидтай1979 онд ашиглалтанд орсон модон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн бие даасан хангамжгүй. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангахгүй байгаа тул тус барилгыг бусад зориулалтаар ашиглаж нэмж амбулаторийн барилга барих шаардлагатай.

Соёлын төв

Соёлын төв1-р баг буюу Сүүж багийн нутагт байдаг 250 хүний суудалтай7 ажиллагчидтай1968 онд ашиглалтанд орсон чулуун хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй. Тус барилга нь шатаж засвар хийсэн боловч ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 20 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 80 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 25 хувийг дээд, 5 хувийг тусгай дунд, 45 хувийг бүрэн дунд, 25 хувийг бүрэн бус дунд болон огт боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилга1-р багийн бюу Сүүж багийн нутагт байршилтай29 ажиллагчидтай2008 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй. 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Халтар арвай – Сумын хэмжээнд 15-20 га орчимд жил бүр тариалдаг. Бусад газар тариалсан арвайг бодвол үнэр, амт чанар илүү байдаг. Чацран голын рашаан – Чацран голын элэгний рашаан савлаж зардаг. Иргэн Э. Мөнгөншагай хариуцан савалдаг. Чацаргана – 20 га орчимд жил бүр тариалдаг. Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжтой.  

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Засагт ханы хөшөө  Байгуулагдсан он: 2009 онд Хөшөө, дурсгалын намтар: Халиун сум байгуулагдсаны 50 жилийн ойд зориулан босгосон. 

Сумын онцлог

Орон нутагт төрийн албанд ажиллаж байгаа зохих хэмжээний боловсон хүчний нөөцтэй Ажиллах хүчний нөөцтэй, мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалт зохион байгуулах боломж, эдийн засгийн суурьтай, мал аж ахуй, газар тариалангийн салбар хөгжих уламжлал, нөөц боломжтой, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж ажлын байр гаргах боломжтой.

Сумын индекс

Халиун сумын цаг агаар, уур амьсгал нь Их нууруудын хотгорын уур амьсгалтай салшгүй холбоотой. Уур амьсгалын үндсэн шинж нь гандуу дулаан зун, хахир хүйтэн өвөлтэй. Агаарын даралт 854 гПа байдаг. 1 дүгээр сарын дундаж температур -20-25 С7 дугаар сарын дундаж температур +15+20 Сжилийн дундаж салхины хурд 6-10 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 215 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн татварын нийт орлого нь 65,3 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 743,9 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 450,0 мянган төгрөгийн орлогоос бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 250,9 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 56,4 хувь нь цалин, 6,2 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 30,7 хувийг урсгал шилжүүлэг, 6,7 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 12 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа, явуулж байна. 2012 онд улсын төсөвт 1 сая төгрөг, орон нутгийн төсөвт 64.8 сая төгрөг, тусгай зориулалтаар авто тээвэр өөрөөр явагч хэрэгслэлийн татварт 97 сая төгрөгийн орлого оруулсан.  

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 335 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс үр тариа 85 га-д ,төмс 58,3 га-д, хүнсний ногоо 51,7 га-д, малын тэжээл 102 га-д, жимс жимсгэнэ 38 га-д тариалж байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь Алтай-Улиастай эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 2009 онд баригдсан 15 квт-ын дэд станцтай. 87 км цахилгаан дамжуулах агаарын шугамтай. 

Дулаан хангамж

Сумын төвд төвлөрсөн уурын зуух байхгүй, Эрүүл мэндийн төв, Засаг даргын тамгын газар, хүүхдийн цэцэрлэг, дунд сургуулийн харьяа нийт 7 уурын зуух ажиллаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сумын нийт хүн амын 22 хувь нь сумын төвд амьдардаг, хүн амын шилжилт хөдөлгөөн ихтэй боловч сүүлийн жилүүдэд шилжилт буурч байна. Сумын хүн амын насны ангиллаар авч үзвэл 0-15 насны 720 буюу 31.1 хувь, 16-59 насны 1447 буюу залуу дунд насныхан 62.5 хувь, 60-аас дээш насны 148 буюу ахмадууд 6.4 хувийг тус тус эзэлж байна байна. 

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын дунд сургууль 2013 оноос бүрэн дунд боловсрол олгож эхэлнэ. 1-р баг буюу Сүүж багийн нутагт байршилтай 320 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 160 хүүхэд суралцаж байна39 багш, ажиллагчидтай1984 онд ашиглалтанд орсон, тоосгон хийцтэй

Эрүүл мэнд

Суманд 10 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 8 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна.2012 онд нийт 44 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 856, осол гэмтэл 13, халдварт өвчлөлийн тохиолдол гараагүй. Вакцины хамралт 100 хувь

Соёл спорт

1968 онд ашиглалтанд орсон 250 суудалтай Соёлын төвийн чулуун барилга нь ашиглалтын шаардлага хангахаа байж мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарч үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг соёл урлагийн бүх үйл ажиллагаа явагддаг байсан нь зогсоод байна.Ерөнхий боловсролын сургуулийн спорт зааланд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна.Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 1 бөөний төв, 6 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 1 цэг, буудал 1, нийтийн халуун усны 1 цэг салангид үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 128 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Халиун сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан суурин юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг болох Мастер төлөвлөгөөг 2007 онд орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулсан. Сумын төвийн суурьшлын бүс хүн амын өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 117 га-аар нэмэгдсэн. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:орон сууц, олон нийтийн бүс 3,44 гаүйлдвэрлэлийн бүс 0,018 ганогоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс 40,3 гахөдөө аж ахуйн бүс 100 газуслангийн бүс 159,4 гаӨнөөгийн байдлаар 101 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 11,4 га газар өмчилж, 550 иргэнд өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 110 га газар, 55 иргэн 2 аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 17,35 га газар 18 иргэнд сумын төвд 1,55 га газрыг эзэмшүүлж байна. Сумын төвийн нийт ногоон байгууламж 40,3 га газар эзэлж байна. Газар тариаланд 4 аж ахуй нэгж 422,5 га газар эзэмшиж байна.

Суманд хэрэгжиж буй төсүүд

Сум хөгжүүлэх сангийн зээл Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргаа-II төсөл Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Номын хөшөө Байгуулагдсан он: 2009 онд Хөшөө, дурсгалын намтар: Ахмад багш Пэрэнлэй гуайн хүүхдүүд аавынхаа дурсгалд зориулан босгосон. 

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцлийг бүрдүүлэх  Ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтэц, Орон сууцны хангамжийг дээшлүүлэх, сумын төвийн шинэ төлөвлөлт хийх