Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 2200-2557 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Алтайн нурууны үргэлжлэл салбар уулсын мужид, геоморфологийн хувьд Алтайн өвөр говийн  уулархаг талархаг  дэд мужад багтдаг.  Газар хөдлөлийн эрчим 5 балл. Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр, говь хосолсон мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой нутаг. Нийт нутаг дэвсгэрийн 3/1 хувийг улсийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг эзэлдэг.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 1650123 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээгээр нийт 83,1 мянган мал тоологдсоноос цэвэр үүлдэр,  нутгийн шилмэл омог Залаа жинстийн цагаан   ямаа 71,0 мянган толгой тоологдсон нь нийт малын 90 гаруй хувь байна.  2012 онд 83138 толгой мал тоологдсноос тэмээ 3076, адуу 697, үхэр 74, хонь 8256, ямаа 71035 байна. 393 малчин өрх, 541 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 78,6 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр Шивээ хүрэнгийн боомт хүртэл тавигдах хатуу хучилттай авто зам барих төсөл хэрэгжиж эхлээд эхний 15 км зам тавигдаж байна. Аймгийн төв болон бусад сум, багуудын хооронд шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 1 гүний худаг, 3м3 багтаамжтай 1 усан сан, 12м3/хоног хүчин чадалтай 1 насос станц, 30м3/хоног хүчин чадалтай 1 ус зөөлрүүлэх, цэнгэгжүүлэх төхөөрөмжтэй бөгөөд худгаасаа усыг түгээж байна.

Дулаан хангамж

Сумын төвийн байгууллага аж ахуйн нэгжүүд нам даралтын тусгай зуухаар халаалтын асуудлаа шийдвэрлэдэг. Соёлын төв, Эрүүл мэндийн төв, Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль, Цэцэрлэг, Тамгын газар харьяа уурын зуухнууд ажиллаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь зах зээлээс нэлээд алслагдан  оршдог нийт хүн амын 12,5 хувь нь сумын төвд амьдардаг уламжлалт мал аж ахуй зонхилсон сум юм. Энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний тогтвортой байдалд эерэгээр нөлөөлж байна. Сумын хүн амын 60,8 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 33,8 хувь нь хүүхэд, 5,3 хувь нь хөгшид байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

-    Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль-    Эхэнэхавцгайт багийн 2-р хороонд байршилтай-    390 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 328 хүүхэд суралцаж байна-    45 багш, ажиллагсадтай-    1984 онд 240 хүүхдийн багтаамжтай 2 давхар байшин баригдаж ашиглалтанд орсон бөгөөд 2012 онд улсын төсвийн хөрөнгөөр хичээлийн  байрыг 295945,5 сая төгрөгөөр өргөтгөж 390 хүүхдийн багтаамжтай болгож өргөжүүлсэн. Инженерийн бие даасан хангамжтай блокон хийцтэй, чанар сайтай шинэ барилгатай.

Дотуур байр-2

•    1988 онд ашиглалтад орсон •    Блокон хийцтэй. •    Хүчин чадал 70 ортой Одоо 130 хүүхэд амьдарч байна•    2012 онд 40,0 сая төгрөгөөр /улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар /их засвар хийгдсэн.

Эрүүл мэнд ерөнхий

-    Суманд улсын төсвийн 10 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж, 2  их эмч, 14 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд  ажиллаж байна.-    2012 онд шинэ эрүүл мэндийн төвтэй болсноор иргэддээ хандсан үзлэг үйлчилгээ, сургалт сурталчилгааны чанар хүртээмж сайжирсан.

Соёл, спорт ерөнхий

2004 онд ашиглалтанд орсон 150 суудалтай Соёлын төвд соёл олон нийтийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байгаа бөгөөд 2010 онд улсын тэргүүний соёлын төвөөр шалгарч байсан төдийгүй “Бүжиглэж буй 12 гүнж” хүүхдийн сонгодог бүжгэн жүжгийг бэлтгэн тавьж ард иргэдийн хүртээл болгосон. Тус байгууллагад урлагийн тоглолт, дугуйлан,  номын сангийн үйлчилгээ зэрэг бүх соёл урлагийн үйл ажиллагаа явагддаг. 2013 онд Монголын анхны классик дуурь болох Д.Нацагдоржийн зохиол “Учиртай 3-н толгой” дуурийг тавихаар бэлтгэл ажилаа хангаад байна. Ерөнхий боловсролын 9  жилийн сургуулийн 1 спорт зааланд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 104 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт, газрын харилцаа

Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2013 онд орон нутгийн төсвөөс санхүүжилтээр хийхээр төлөвлөөд байна.Сумын төвийн суурьшлын бүс хүн амын механик өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 8 га-аар нэмэгдсэн. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:-    орон сууц, олон нийтийн бүс 4 га-    үйлдвэрлэлийн бүс 215 га-    ногоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс  6,5 га-    хөдөө аж ахуйн бүс 206,4 га-    зуслангийн бүс 61,8 гаӨнөөгийн байдлаар 223 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 29,3 га газар өмчилж, 351 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 268,2 га газар,  26 иргэн 2 аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 10,36 га газар эзэмшиж байна.

Суманд хэрэгжиж буй төсөл

-    Малын индексжүүлсэн даатгал-    Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл-    Тогтвортой амьжиргаа II-төсөл -    Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд -    Нэгдсэн үндэсний байгууллагын “Усан хангамж” төсөл

Сумын хөшөө, дурсгал

Монголдоо томоохонд тооцогдох уг баянбүрдэд 11 өрхийн 26 иргэн сууршин амьдарч өргөст хэмх улаан лоолийг тарьж ургуулан Монгол орны өргөст хэмхийн үрийн нөөцийг бүрдүүлэхэд гол хувь нэмрийг оруулж байна. 

Дэлхийд ганцхан Монголд л цөөхөн тоогоор үлдсэн Мазаалай байвгай /монголын брэнд болсон амьтан/ болон хавтгай, хулан, аргаль, янгир, шилүүс гэх мэт нэн ховор, ховор амьтдын өлгий нутаг юм. Мөн  Монголдоо хамгийн бүдүүнд тооцогдох 10,5 метрийн диаметртэй Тоорой мод тус сумын Эхийн гол баянбүрдэнд байх бөгөөд түүний дэргэдээс Алдарт Сэгс цагаан богд уул алган дээр мэт харагдана.

Сумын онцлог

Ашигт малтмалын арвин баялаг нөөцтэй учир Хотгорын нүүрсний уурхай, Зуун модны зэс молебдины уурхай зэрэг стератегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудтай.

Сумын индекс

Эхийн гол болон сумын төвд тус бүр 1, 1 цаг агаарын ажиглалтын өртөө ажиллаж мэдээ судалгааг цаг тухайд гаргаж сан бүрдүүлж ажиллаж байна.-    Эрс тэс уур амьсгалтай хуурайдуу сэрүүн зунтай, хавар намартаа шуурга ихтэй, өвөлдөө хүйтэн.-    1 дүгээр сарын агаарын дундаж температур - 22,4  С, хөрсний дундаж температур – 26,4 С-    7 дугаар сарын агаарын дундаж температур +16,8 С, хөрсний дундаж температур +22.0 С-    жилийн дундаж салхины хурд 4-5 м/с-    жилийн хур тундасны нийлбэр  80-115 мм

Сумын хэмжээнд нийт 22 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж  орон нутгийн орлого 129311,8 мянган төгрөг улсын төсвийн орлого 3795,3 мян.төг нийт 133107,1 мянган төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна

Газар тариалан

Сумын хэмжээгээр жилд 10,36 га талбайд төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, 2 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж 22,6  тонн төмс, 116 тонн хүнсний ногоо,   12 тонн тэжээлийн ургамал хураан авсан байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь 2009 оноос нар салхины хосолсон цахилгаан үүсгүүрээр хангагдаж байсан боловч гэмтэл гарсан  учир одоогоор Денё 100 маркийн дизель цахилгаан мотороор эрчим хүчээ хангаж байна. 2013 онд төвлөрсөн цахилгаан үүсгүүрт холбогдохоор ажил нь эхлээд байна.

Ариутгах татуурга

Сумын Эрүүл мэндийн төв болон Ерөнхий боловсролын дунд сургуульд  ашиглагдаж байгаа бохир усны 2 худагтай.

Хүн ам, өрхийн тоо

2012 оны жилийн эцсийн байдлаар  2320 иргэн бүртгэгдсэнээс 1160 нь эрэгтэй, 1160 нь эмэгтэй гэсэн сонирхолтой тоо гарчээ.

Орон сууцны хангамж

Сумын хүн ам амины орон сууц, гэр сууцтай юм. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Ерөнхий боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9  жилийн сургуулийн 13 бүлэгт 328 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 28  иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 98,6 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 100 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 95 хувьтай байгаа ба мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 3  багш хамрагдаж байна. Төрийн өмчийн “Янзага” цэцэрлэгийн үндсэн сургалтанд 80, гэр цэцэрлэгт 30 хүүхэд   хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 96,0 хувьд хүрсэн.

Дотуур байр-1

•    1978 онд ашиглалтад орсон •    Модон хийцтэй. •    Ашилалтын хугацаа дууссан Япон улсын “Өвсний үндэс” хөтөлбөрийн хөрөнгөөр их засвар хийх шийдвэр гарсан. Төсөвт өртөг 134,0 сая төгрөг Одоо хүүхдүүд амьдардаггүй.

Цэцэрлэг

-    “Янзага” цэцэрлэг -    Эхэнэхавцгайт багийн 1-р хороонд байршилтай-    50 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 80 хүүхэд хүмүүжиж байна-    14 багш, ажиллагсадтай-    2007 онд ашиглалтанд орсон блокон хийцтэй 2 ангитай барилга, мөн 1 гэр ангитай, гал тогоо, склад нь нэгдэлээс үлдсэн угсармал модон байшин.-    2013 онд улсын төсвийн хөрөнгөөр 100 хүүхдийн цэцэрлэг баригдахаар зураг төсөл нь хийгдэж төсөв нь батлагдан ажил эхлэх гэж байна.

Эмнэлэг

-    Эрүүл мэндийн төв-    Эхэнэхавцгайт багийн 1-р хороонд байршилтай-    10  ортой 2 их эмч, 1 ахлах сувилагч, 5 сувилагч нийт 30 ажиллагсадтай-    1997 онд АДРА төслөөр баригдсан сүрлэн барилга баригдаж ашиглалтанд орсон үйл ажиллагаа явуулж байгаад 2012 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2 давхар шинэ зориулалтын эмнэлэгтэй болсон. Хуучин эмнэлгийн сүрлэн байшинг эмч ажилчдын контороор ашиглагдаж байна.-     Инженерийн бие даасан хангамжтай.

Соёлын төв

-    Соёлын төв-    Эхэнэхавцгайт багийн 1-р хороонд байршилтай-    150 хүний суудалтай-    5 ажиллагсадтай-    2004 онд ашиглалтанд орсон   тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамж байхгүй. 2013 онд улсын төсвийн хөрөнгөөр засвар хийж өргөтгөл барьсан. Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 32 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 2  цэг, үсчин гоо сайхны 1, гутал засварын 2, оёдолын 1 цэг салангид үйл ажиллагаа эрхэлж байна. 2013 оны орон нутаг хөгжлийн сангийн хөрөнгөөр иж бүрэн ахуйн үйлчилгээний төв баригдахаар болж бэлтгэл ажил хангагдаад байна.

Ажилгүйдэл, ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 50 иргэд  байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 52 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Амьжиргааны баталгаажих доод түвшингээс доогуур орлоготой 114 өрхөд 415 иргэн амьдарч байна. Үүнээс эмэгтэй тэргүүлэгчтэй өрх 45, эрэгтэй тэргүүлэгчтэй өрх 28 байна.

Засаг даргын тамгын газар

-    ЗДТГ-ын барилга-    Эхэнэхавцгайт багийн 1-р хороонд байршилтай-    32  ажиллагсадтай-    Анх 1988 онд ахуйн үйлчилгээний зориулалтаар баригдсан байрыг 2009 онд 25,0 сая төгрөгөөр худалдан авч засварлан тамгын газрын байраар ашиглаж байна.-    Уг байшинд төрийн болон төрийн бус байгууллага /Ахмадын байгууллага, залуучуудын байгууллага/ үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

-  Эхийн голд тарьж ургуулсан улаан лооль, халуун чинжүүгээр үйлдвэрлэдэг “Жинчин” хэмээх амтлаг хоолны хольц нь Баянхонгор аймгийн хэмжээнд шилдэг бүтээгдэхүүнээр 2 удаа шалгарч нутгийн брэнд бүтээгдэхүүн болж ард иргэдийн эрэлттэй бүтээгдэхүүн болсон.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Уламжлалт мал аж ахуйг газар тариалан, аялал жуулчлалтай хослон хөгжүүлсэн хариуцлагатай уул уурхай дэд бүтцэд түшиглэсэн үйлдвэрлэл үйлчилгээг хөгжүүлэн эрүүл аюулгүй ногоон орчинг бүрдүүлж, оюунлаг бүтээлч иргэдтэй жишиг сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:-    Төрийн үйлчилгээний чанар хүртээмжийг нэмэгдүүлж эрүүл бие бялдартай, өв соёл ёс заншилаа дээдэлсэн оюунлаг зөв хандлагатай бүтээлч иргэнийг төлөвшүүлнэ.-    Эдийн   засгийн  бүтцийг боловсронгуй  болгож Залаа жинстийн цагаан ямааны омгийг үүлдэрээр баталгаажуулан нутгийн шилмэл брэндийг бий болгох  -    Байгалийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлж эрүүл аюулгүй ногоон орчинд ажиллаж амьдрах