Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Тус сум нь байгалийн 3 бүсийн хосолсон нутагт хамрагддаг. Далайн төвшинээс дээш 1200-2035 м өргөгдсөн. Мандалхайрхан, Гурваншар, Сувраа, Номгон, Богд, Дулаан, Шилүүстэй зэрэг өндөр уулстай. Чандмань, Агь, Бордэнж, Босго зэрэг тал хөндийтэй, чулуулаг элсэрхэг, шаварлаг хөрсөндөө Хужир, Шүү мараа элбэгтэй. Уулгын бор  давсны орд газартай. Газар хөдлөлтийн 5-6.5 баллын зэрэглэлд хамрагддаг.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 432832га.

Мал сүрэг

Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээс доорх нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг дотоодын зах зээлд борлуулж, малчид, мал бүхий иргэд орлогоо нэмэгдүүлэв. Сумын хэмжээнд 74643 толгой малтайгаас 9 тэмээ, 2406 адуу, 2952 үхэр, 40248 хонь, 29028 ямаа байна.

Зам тээвэр

Сумын газар нутгийн урд хэсгээр буюу Бор-Овоон давсны ордоор дайран баруун чиглэлийн хатуу хучилттай зам тавигдаж байна. Багууд  шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 2 худаг, ус зөөлрүүлэх, цэнгэгжүүлэх төхөөрөмжтэй. Сумын төв мал усалгааны нэг энгийн уурхай худаг бий.

Дулаан хангамж

Сумын төвд 9 жилийн сургууль, эрүүл мэндийн төв, цэцэрлэг, ЗДТГ, Соёлын төв тус бүртээ өөр өөрийн нам даралтын уурын зуухтай.

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

-    Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль-    Дэлгэрмөрөн 5-р багт байршилтай-    240 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 223 хүүхэд суралцаж байна.-    22 багш, 18 ажиллагчидтай.-    1986 онд ашиглалтанд орсон, хичээлийн нэгдүгээр байр чанар дунд, дээвэр муудсан.-    Бага сургууль нь 1971 онд ашиглалтанд орсон хичээлийн 2-р байр.-    Хичэээлийн 2-р байрын барилга нь гаднаа өнгөлгөө хийсэн боловч цууралттай, дотор хана, шаланд мөөгөнцөр үүссэн, дээврийн ерөнхий яс мод нь суулт өгсөн, мэргэжлийн хяналтын байгууллагын дүгнэлт гарч, ашиглах боломжгүй  гэсэн  тул зориуллатын шинэ барилга барих шаардлагатай.

Эрүүл мэнд ерөнхий

Суманд 8 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 1  их эмч, 6 бага эмч, 6 сувилагч эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд  ажиллаж байна. 2012 онд нийт 45 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны 1 хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл гараагүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 667, осол гэмтэл 47, халдварт өвчлөлийн 10 тохиолдол гарсан байна.

Соёл, спортын ерөнхий

1940 онд Улаанбулан нэртэйгээр Улаан туг нэгдлийн хөрөнгөөр байгуулагдсан. 1960 онд Клуб болж өргөжсөн. 1990 онд соёлын төв нэртэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байгаад 2000-2003 онд сумын ард иргэд, хөдөлмөрчид байгууллагын хандиваар 200 хүний суудалтай соёлын төв баригдсан. Одоогоор   11000 гаруй номын фондтой номын сан, орон нутаг судлах танхим 360 гаруй үзмэртэйгээр, үндсэн 5, гэрээт 3, нийт 8 орон тоотойгоор үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус сумын спорт заал нь 1984-1986 онд улсын төсвөөр баригдаж үйл ажиллагаа явуулж байгаад 2010 онд өвсний үндэс хөтөлбөрийн дагуу 29 сая төгрөгөөр засварлагдсан. Одоогоор халаалт, гэрэл цахилгаан байхгүй учраас хүйтний улиралд ашиглах боломжгүй.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 112 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт, газрын харилцаа

Хүрээмарал сум нь Засаг захиргаа 5 багтай хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл,мал аж ахуй   давамгайлсан сум юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2010 онд Баянхонгор аймаг дахь  Мерси-Кор олон улсын байгууллагын санхүүжилтээр боловсруулан хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.Сумын төвийн суурьшлын бүс нийт 264,5 га газартай.Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн өнөөгийн байдал:-    Барилга байгууламжийн дэвсгэр газар 12,73 га-    Нийтийн эдэлбэрийн газар 234,73 га-    Гэр хорооллын газар 17,04 га2012 оны байдлаар 90 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 6,93 га газар өмчилж, 368 иргэн өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 18,4 га газар, газар тариалан, жимс жимсгэнийн зориулалтаар аж ахуй нэгж, иргэнд 84,71 га газар үүнээс 2 аж ахуй нэгж, 12 иргэн тус тус эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

-   Конторын барилга нь 1967 онд ашиглатанд орсон. Түүхий тоосгон ханатай, нам даралтын халаалтын зуухтай 2 давхар. Ахуй үйлчилгээний зориулалтаар  барьж ашиглаж байсан. -    Дэлгэрмөрөн 5-р багт  байршилтай

Суиын хөшөө, дурсгал-2

Сумын төвөөс 16 км Цорж 4-р багийн нутагт Алтангэрэлийн хүрээний урд байдаг. Домбон цохио нь байгалийн өвөрмөц уран тогтоцтой дурсгалт газар юм. Эрт үед шинжээч Хятад  энд төрсөн хүн ухаан санаа саруул, идэх өмсөх нь элбэг дэлбэг явах учиртай гэж шинжин хэлжээ. Сумын ИТХ-ын тэргүүлэгчдийн 2006.03.22-ны өдрийн 04 тоот тогтоолоор сумын орон нутгийн хамгаалтанд авсан.

Домбон цохио

Сумын хөшөө, дурсгал-4

Төлгөн цагаан нуруу нэртэй Манжийн үед Тэрэгний замын газар  байсан. Хойноос Увс, Ховдоос өгсдөг. Урдаасаа Жанчүү Хөх  хотоос өгсдөг алсаасаа өгсүүр даваа юм. Энэ давааг давсан атан тэмээ өөр ямар ч даваанд түүртдэггүй гэж ярилцдаг байсан. Энд аянчин гийчид үдэлдэг цагаан цахиур чулуутай даваа юм. Шинжээчид энд хонь мал их өсөх түүхтэй учир төлтэй цагаан нуруу гэж нэрлэсэн домогтой. Сумын ИТХ-ын тэргүүлэгчидийн 2006.03.22-ны 04 тоот тогтоолоор сумын орон нутгийн хамгаалтанд явсан.  Ийнхүү эдгээр үзэсгэлэнт байгаль, байгалийн сонин тогтоц, түүх соёлын дурсгалт газруудаа түшиглэн аялал жуулчлал хєгжүүлэх боломжтой.

Төлгөн цагаан нуур

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:-    Баг бүр өөрсдийнхөө мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээс гарч буй бүтээгдэхүүндээ эдийн засгийн зөв бүтэц бий болгож хэрэглэгч багаас үйлдвэрлэгч баг болох нөхцөлийг бүрдүүлэх-    Сургууль, цэцэрлэг, эрүүл мэндийн төв зэрэг албан байгууллагууд өөрсдийн гал тогоог түшиглэн зун намрын улиралд малчидтай гэрээ хийж сүү авч борлуулан, цагаан идээ бэлтгэн хэрэгцээгээ 100 хувь хангах.-    Иргэдийг орон сууцжуулах хөтөлбөрийг дэмжих зорилгоор хүрмэн блок үйлдвэрлэх цех байгуулан ажиллуулж түүнд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх сангаас хөнгөлттэй зээл олгох, тусламж дэмжлэг үзүүлэх энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж  байгаа хувь хүн, аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагааг дэмжих-    Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлээр ажлын байрыг нэмэгдүүлэх-    Малын ашиг шимийг нэмэгдүүлэх, бог малын хээлтүүлэгчийн чанарыг сайжруулах, өсгөн бойжуулах, худалдан авах чиглэлээр үржлийн аж ахуй нэгж байгуулах.

Сумын индекс

Зун+35С  хүртэл халж,  өвөлдөө –36 С хүртэл хүйтэрдэг жилдээ унах хур тундасны хэмжээ 215 мм байдаг. Жилийн дундаж салхины хурд 3-6 м/с хаврын улиралд 15-18м/с хүртэл хүчтэй шуурах явдал  элбэг тохиолддог.

Орон нутгийн төсвийн орлого 75,9 сая. Улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 1032,5 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 16,6 сая төгрөг байна.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 1049,1 сая төгрөг байна. Сумын хэмжээнд 8 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээс 2493,6 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүнийг дотоодын зах зээлд борлуулж, малчид, мал бүхий иргэд орлогоо нэмэгдүүлэв. Сумын эдийн засагт мал аж ахуй голлож байна.

Газар тариалан

Тус сум нийт 7,2 га талбайд төмс, хүнсний ногоо тариалж 16,5 тн хүнсний ногоо хураан авсан байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний сүлжээнд 2009 онд холбогдсон. Сумын төвд 2009 онд баригдсан 110/15квт-ын 2 дэд станцтай.

Ариутгах татуурга

Ариутгах татуурга, цэвэрлэх байгууламж байхгүй.

Хүн ам, өрхийн тоо

Сумын хүн амын 59 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 34 хувь нь хүүхэд, 7 хувь нь хөгшид байна.

Орон сууцны хангамж

Сумын хэмжээнд 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар хувийн жижиг орон сууц 52 байгаа ба сүүлийн 2 жилд 30 гаруй амины орон сууцыг иргэд өөрсдөө шинээр барьж ашиглалтанд оруулсан. Нийт иргэдийн 10 хувь нь  амины сууцанд, 90 хувь нь гэрт амьдарч байна.

Ерөнхий боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9  жилийн сургуулийн 9 бүлэгт 223 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 24 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 100 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 100 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувьтай байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 11 багш хамрагдсан байна. Сургуулийн дотуур байранд нийт 46 хүүхэд байрлан хичээл сургалтанд хамрагдаж байна. Төрийн өмчийн “Дэгдээхэй” цэцэрлэгийн үндсэн сургалтанд 78, гэр цэцэрлэгт 23 хүүхэд   хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 81.8 хувьд хүрсэн

Цэцэрлэг

•    Дэгдээхэй цэцэрлэг нь Хүрээмарал сумын 5-р багт байршилтай. •    90 хүүхдийн хүчин чадалтай одоогоор 80 хүүхэд хүмүүжиж байна.•    14 багш ажиллагчидтай.•    1983 онд ашиглалтанд орсон. Цэцэрлэгийн  барилга нь анх 1983 онд 90 хүүхдийн хүчин чадалтайгаар ашиглалтанд орж одоог хүртэл их засварт ороогүй. 4 бүлэг  хичээллэх ёстой боловч одоогоор 3 бүлэг хичээллэж 1 анги нь дээврээс ус гоожиж шал хана нь нуралт үүссэн ба халаалтын системд холбогдож амжааагүйн улмаас ашиглагдахгүй байна.•    Нам даралтын 2 зуух ажилладаг 2003 онд тавигдсан зуух одоогоор халаах хүчин чадал нь муу, зуухны шүүр байхгүй гар хийцээр хийсэн учир халаалтын шугам сүлжээг сайжруулах, цэцэрлэгийг бүрэн их засварт оруулах шаардлагатай.

Эмнэлэг

-    1  эмч, 5 сувилагч нийт 26 ажиллагчидтай.-    Тус эрүүл мэндийн төвийн барилга нь 1981 онд ашиглалтанд орсон, модон хийцтэй эмнэлгийн зориулалтын барилга. -    Нам даралтын халаалттай үйл ажиллагаагаа явуулах стандартын шаардлага хангахгүй гэсэн МХЕГазрын дүгнэлт гарсан тул эрүүл мэндийн төвийн шинэ барилга барих шаардлагатай. 

Соёлын төв

-    Дэлгэрмөрөн 5-р багт  байршилтай-    200 хүний суудалтай-    5 ажиллагчидтай , гэрээт 3 нийт 8 -    11000 гаруй номын фондтой номын сан, 360 гаруй үзмэртэй орон нутаг судлах танхимтайгаар  иргэдэд соёл урлагийн үйлчилгээг хүргэж хүүхэд, залуучуудын дунд төрөл бүрийн дугуйлан секц хичээлүүлж, тайланг жилд хоёроос доошгүй удаа тавьж иргэд, хүүхэд залуучуудын чөлөөт цагийг зөв боловсон өнгөрүүлэх ардын өв уламжлалыг судалж сурталчлах зэрэг ажлыг тогтмол явуулдаг.-    2003 онд ард иргэдийн хандиваар баригдаж ашиглалтанд орсон. Аж ахуйн аргаар зориулалтын бус баригдсан тул шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажилгүйдэл, ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэн 12 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 50 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 8.3 хувийг дээд, 16.6 хувийг тусгай дунд,  6.1 хувийг бүрэн дунд, 46.6 хувийг бүрэн бус дунд 22.4 хувийг мэргэжилгүй иргэд эзэлж байна.

Барилга

Барилгын компаниуд 2012 оны барилга угсралт, засварын ажилд  нийтдээ  159,0 сая төгрөг, шинээр цагдаагийн байр 63,0 сая төгрөгийн барилгын ажил хийж гүйцэтгэсэн байна.

Сумын хөшөө, дурсгал-1

Сумын төвөөс 20 км, Цорж 4-р багийн нутагт байдаг. Манай сумын тахилгат Эх хайрхан юм. Мандал хайрханыг хөлөөс нь Эрдэнэ овооноос тахидаг байсан уламжлал өнөөг хүртэл хадгалагдаж ирсэн. Тавнан Дашзэгвэ гэдэг хүн Алтангэрэлийн хүрээг сайн шинжээч ламаар үзүүлж энэ хайрханы өвөрт байгуулсан түүхтэй. Сумын ИТХ- ын тэргүүлэгчидийн 2006.03.22-ны 04 тоот тогтоолоор сумын орон нутгийн хамгаалтанд явсан.

Мандал хайрхан

Сумын хөшөө, дурсгал-3

Байгалийн үзэсгэлэнт Баянбүрд холбоо нуур нь сумын төвөөс 45км, Норивлон 3-р багийн нутагт оршдог Зэгстэй 2 ихэр нуур юм. Нэрийн тухай домогоос: Мандал нуурын орчим Балбар өвгөнийх хоёр хусран бяруугаа холбож тавьдаг байжээ. Гэтэл нуурын цаана байсан эхрүүгээ нуурыг туулж яваад хөл алдан живжээ. Үүнээс нэг сарын дараа холбоо нуураас холбоотой 2 бярууны толгой гарч  ирсэн нь Балбар өвгөнийх байжээ. Үүнээс үзэхэд энэ 2 нуур хоорондоо холбоотой гэж ярилцдаг. Иймээс холбоо нуур гэж нэрлэх болсон домог байдаг. Сумын ИТХ- ын тэргүүлэгчидийн 2006.03.22-ны 04 тоот тогтоолоор сумын орон нутгийн хамгаалтанд явсан.

Холбоо нуур   

Суманд хэрэгжиж буй төсөл

-    Малын индексжүүлсэн даатгал-    Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл-    Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицсон хөдөөгийн амьжиргаа төсөл-    Тогтвортой амьжиргаа II-төсөл -    Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд

Сумын онцлог

Байгалийн үзэсгэлэнт газар ховор ан амьтан, ургамал байгалийн сонин тогтоц, түүх соёлын дурсгалт газруудаа түшиглэн аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломжтой.