Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түшнээс дээш 2000-3506 м өргөгдсөн. Сумын төв байрлах газар нь далайн төвшингээс 2300 метрт өргөгдсөн байдаг. Физик газар зүйн хувьд Хангайн нурууны уулсын мужид багтдаг.  Газар хөдлөлийн эрчим 5-6 балл. Сумын нутаг дэвсгэр нь хангайн  уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр, мал аж ахуй эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 444181 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээнд  82966 толгой малтайгаас 63 тэмээ, 6537 адуу, 8611 үхэр, 41727 хонь, 26028 ямаа байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний сүлжээнд холбогдсон. Сумын төвд нэг дэд станцтай.

Ариутгах татуурга

Байхгүй

Хүн ам, өрхийн тоо

Сумын хүн амын 54.8 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 37.9 хувь нь хүүхэд, 7.3 хувь нь ахмадууд байна.

Орон сууцны хангамж

Сумын хэмжээнд 40-өөд айл амины орон сууцтай бусад нь  гэр сууцтай.

Ерөнхий боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9  жилийн дунд сургуулийн 16 бүлэгт 338 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 39  иргэн суралцахаас 23 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 98,6 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 97,3 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувьтай байна. Мэргэжил дээшлүүлэх  сургалтанд 2, магистр 3, багш нийт 5 багш хамрагдсан байна. Цаашид хөгжим бүжгийн багш, гадаад хэлний багш нарыг чадваржуулах, бусад мэргэжлээр хөрвөх чадвартай 6 багш бэлтгэх шаардлагатай байна. Төрийн өмчийн Цэнгэл  цэцэрлэгт 85, гэр цэцэрлэгт 75 хүүхэд   хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 89.2 хувьд хүрсэн.

Дотуур байр

-    Сурагчдын дотуур байр-    Пионер толгой багт байршилтай-    75 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 72  хүүхэд амьдардаг -    1988 онд ашиглалтад орсон их засвар хийгээгүй. Хаалга, цонх, сольж, их зэасвар хийх шаардлагатай-    5 ажиллагчидтай

Эрүүл мэнд ерөнхий

Суманд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2009 онд баригдсан 10 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж, 1  их эмч, 11 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн  ажиллаж байна. 2012 онд нийт 31 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл, осол гэмтэл, халдварт өвчлөлийн  тохиолдол гарсан байна.

Соёл, спорт ерөнхий

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн урлагийн зааланд урлагийн арга хэмжээ зохион байгуулж байна. Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй,  15 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 2 цэг, үсчин гоо сайхны 1, гутал засварын 1, оёдлын 1 үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд буддын шашны 1 хийд үйл ажиллагаа явуулж байна.Хийдэд 5 лам хуврага ажиллаж байна.

Ажилгүйдэл, ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 59 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 62 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 13 хувийг дээд, 4 хувийг тусгай дунд,  61 хувийг бүрэн дунд, 16 хувийг бүрэн бус дунд, 6 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Засаг даргын тамгын газар

-    ЗДТГ-ын барилга-    Пионер толгой багийн 1-р бүсэд байршилтай-    31 ажиллагчидтай-    1972 онд ашиглалтанд орсон,  дүнз барилга, зориулалтын бус барилга. Ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт 2009 гарч акталсан боловч зориулалтын барилгагүйгээс одоог хүртэл ашиглаж байна. Шинээр ЗДТГ болон Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн: Аймаг, бүсийн үзэсгэлэн худалдаанд тогтол оролцож ирсэн. Элдсэн хурганы арьс: Уламжлалт аргаар гараар элдэж байгаа бөгөөд сүүлийн жилүүдэд захиалагчдын тоо өсч байна.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Уламжлалт мал аж ахуйг хөгжүүлэн эрчимжүүлж, газар тариалан эрхлэн, бэлчээр нутгийг зөв зохистой ашиглан, эрүүл өндөр ашиг шимтэй мал сүргийг өсгөж, хүнсний бүтээгдэхүүний хангамжийг сайжруулах”  зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:-    Эдийн засгийн өсөлтөнд нөлөөлөхүйц орчин үеийн техник технологи, тоног төхөөрөмж бүхий үйлдвэрлэл үйлчилгээ, дэд бүтцийг хөгжүүлэх -    Ажлын байрыг  нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг  хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах -    Байгаль орчны тэнцэл алдагдахаас урьдчилан сэргийлж, байгалийн баялгийг зүй зохистой ашиглан, иргэн бүрт экологийн боловсрол эзэмшүүлж, үзэсгэлэнт газрууддаа түшиглэн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх-    Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг боловсруулах чиглэлээр санаачлагатай ажиллан сор бүтээгдэхүүний тоо өсгөх, улс, аймгийн зах зээлд нэвтрүүлэх

Сумын индекс

Эрс тэс уур амьсгалтай, жилийн 306 хоногт хасах градустай байдаг. Зун нь сэрүүн, богино болдог. Хоногийн болон улиралын агаарын температурын хэлбэлзэл ихтэй. Олон жилийн дундажаар агаарын температур -4,0 градус ба дулааны улиралд буюу 4-10 сард +6,1 градус хүрдэг. 2000-2012 оны жилийн агаарын дундаж температур -4,2- оос -8,2. Салхи жилдээ 50-60 өдөр тохиолддог. Агаарын хамгийн дулаан жилдээ 20-23,6 хэм дулаан, агаарын хамгийн хүйтэн температур хэм 49,7-50,2 хүртэл хүйтэрдэг. Жилийн хур тундасны нийлбэр дүн 98,9-228,6 мм байдаг.  •    1 дүгээр сарын дундаж температур  -46,5•    7 дугаар сарын дундаж температур +24•    агаарын температурын жилийн дундаж -5,6•    Жилийн хур тунадасний нийлбэр 135,4 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн татварын нийт орлого нь 69,9 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 1168,8 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 9,6 сая төгрөг байна.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 1178,4 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 58,8 хувь нь цалин,  6,7 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл 34,5 хувийг  урсгал шилжүүлэг,  бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 14 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж 199 сая  төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж  орон нутагт 0.9 сая  төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 6,5 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 58 хувьд нь төмс, хүнсний ногоо үлдсэнд нь малын тэжээлийн ургамал   тариалж байна.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэргүй. Сумын төвөөс 5 км орших хар усан голоос ус тээвэрлэн ундны усны хэрэгцээг хангаж байгаа бөгөөд 1 л усыг 5 төгрөгөөр худалдан авч байна. 2013 онд сумын төвд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2 усан сан баригдахаар төлөвлөж байна.

Дулаан хангамж

Эрүүл мэндийн төв, Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль, Засаг даргын тамгын газар, цэцэрлэг нам даралтын  зуухаар дулааны хэрэгцээгээ хангаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Архангай, Завхан аймгуудын зарим сумтай хил залгаа оршдог нийт хүн амын 12.6 хувь нь сумын төвд амьдардаг.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

-    Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль-    Пионер толгой багт байршилтай-    320 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 338  хүүхэд суралцаж байна-    51 багш, ажиллагчидтай-    2003 онд ашиглалтанд орсон, 2007 онд их засвар хийгдсэн, дүнзэн барилгын хийцтэй, чанар сайтай шинэ барилгатай.-    Нам даралтын зуухаар халдаг.

Цэцэрлэг

-    “Цэнгэл”  цэцэрлэг -    Пионер толгой 5 дугаар багт байршилтай-    120 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 180 хүүхэд хүмүүжиж байна-     15 багш, ажиллагчидтай-    1966 онд ашиглалтанд орсон.

Эмнэлэг

-    Эрүүл мэндийн төв-    Пионер толгой 5 дугаар багт байршилтай-    10 ортой-    1 эмч, 4 сувилагч, нийт 25 ажиллагчидтай-    2009 онд ашиглалтанд орсон  бетон хийцтэй, зориулалтын барилга. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангахгүй байгаа тул тус барилгыг хэвтэж эмчлүүлэх эмнэлгийн зориулалтаар ашиглаж нэмж амбулаторийн барилгын өргөтгөл хийх шаардлагатай.

Соёлын төв

-   Соёлын төв /сургуулийн урлагын заал/-    Пионер толгой 5 дугаар багт байршилтай-    Өөрийн гэсэн барилга байхгүй-    4 ажиллагчидтай-    2003 онд сургуулийн шинэ барилга ашиглалтанд орсон үйл ажиллагаа явуулж байна.-    Соёлын төвийн барилга шинээр барих шаардлагатай.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 124 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт, газрын харилцаа

Гурванбулаг сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан суурин юм.Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:-    Орон сууц, олон нийтийн бүс 388 га-    Айл өрх, гудамж хорооллын талбайг 2-р зэрэглэлийн бүсээр тогтоосон.331 иргэн 23,2 га газрыг өвөлжөө, хаваржааны  зориулалтаар эзэмшиж байна.

Суманд хэрэгжиж буй төсөл

-    Малын индексжүүлсэн даатгал төсөл-    Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл-    Тогтвортой амьжиргаа 2 төсөл-    Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд-    “Ногоон алт” үндэсний хөтөлбөр

Сумын хөшөө, дурсгал

1.    Хөшөө дурсгалын нэр: Билүүтийн амны буган чулуун хөшөөБайгуулагдсан он:  2011 онд олж илрүүлсэнХөшөө, дурсгалын намтар: Одоогоос 3000-4000 жилийн үед холбогдох Хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал, Загварчилсан дүрст буган хөшөө. Сумын төвөөс баруун хойш 18 км-т оршино. Хөшөөний өндөр нь 4.2, өргөн нь 54 см, зузаан нь 23 см юм.2.    Хөшөө дурсгалын нэр: Морин мөртийн хос буган чулуун хөшөөБайгуулагдсан он:  2008 онд нутгийн иргэд олж илрүүлж, босгосонХөшөө, дурсгалын намтар: Одоогоос 3000-4000 жилийн үед холбогдох Хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал, амьтны бодит дүрст буган хөшөө. Сумын төвөөс 38 км-т оршино. 1 дэх буган хөшөөний өндөр нь 2.95 м, өргөн 34 см. 2 дахь буган хөшөө өндөр нь 2.37 м, өргөн 36 см, зузаан нь 26 см. 3.    Хөшөө дурсгалын нэр: Тэмээн хүзүүний 2 буган чулуун хөшөөБайгуулагдсан он:  тодорхойгүй Хөшөө, дурсгалын намтар: Сумын төвөөс 2 км-т зүүн зүгт байрлана. Одоогоос 3000-4000 жилийн үед холбогдох Хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал, Загварчилсан дүрст буган хөшөө. 1 дэх буган хөшөө: өндөр 2.15м, өргөн 65 см, зузаан 22 см. Хөшөөний дүрслэл нь бугыг загварчилж дүрсэлснээс гадна дээд хэсэгтээ хүнийг дүрсэлсэнээрээ онцлогтой. 4.    Хөшөө дурсгалын нэр: Барууны буган чулуун хөшөөБайгуулагдсан он:  2006 онд олж илрүүлсэнХөшөө, дурсгалын намтар: Одоогоос 3000-4000 жилийн үед холбогдох Хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал, Загварчилсан дүрст буган хөшөө5. Хөшөө дурсгалын нэр: Үеийн амны    буган чулуун хөшөөБайгуулагдсан он:  2003 онд олж илрүүлсэнХөшөө, дурсгалын намтар: Одоогоос 3000-4000 жилийн үед холбогдох Хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал, Загварчилсан дүрст буган хөшөө

Сумын хэмжээнд нийтдээ эртний түүх дурсгалын холбогдолтой буган чулуун хөшөөнүүд 10 байна. Үүнээс хамгийн сүүлд 2011 онд олдсон 4,2 метрийн өндөртэй буган чулуу хөшөө юм.

Сумын онцлог

Сумын иргэдийн амьжиргааны эх үүсвэр нь аж ахуй. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн боловсруулах жижиг дунд үйлвэр хөгжүүлэх нөөц боломж бүрэн бий.