Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Сумын газар нутаг нь далайн түвшнээс дээш 1200 м өргөгдсөн. Газар хөдлөлийн эрчим 8 балл.Тус сум нь Дулаан хаан, Өгөөмөр, Булган, Баянзүрх, Гасна хайрхан, Хөвсгөлийн нуруу зэрэг өндөр сайхан уул нуруутай. Өргөн Сэлэнгэ, Асгат, Зүүн түрүү, Жаргалант, Цэнгэл, Бэлчир, Тохойн гол зэрэг тунгалаг сайхан гол мөрөнтэй. Монгол оронд байдаг чанар сайтай цайны хужир бүхий 2 нуурын нэг Дөрөө нуур тус суманд байдаг бөгөөд иргэд цайны хужир авахаас гадна мал сүргийнхээ тарга хүч, ашиг шимийг нэмэгдүүлэхэд өргөн ашигладаг.Хүдэр, буга, бор гөрөөс, үнэг, чоно, шилүүс, хярс, өмхий хүрэн, дорго, солонго, хэрэм, чандага, жирх, туулай, тарвага, зурам, тул загас зэрэг ан амьтнаар элбэг.Шинэс, хус, бургас, улиас, харгана зэрэг мод, нэрс, гүзээлгэнэ, улаалзгана, хад, үхрийн нүд, мойл, сонгино, мангир, хүнхээл, гичгэнэ, ямаахай, цагаан төмс зэрэг жимс жимсгэнэ хүнсний хэрэгцээний ургамал ургадаг.Газрын хөрсөн доороо чулуун нүүрс, шохойн чулуу, боржин, тугалга, зэсийн хүдэр зэрэг ашигт малтмалтай. 

Нийт газар нутгийн хэмжээ 198200 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээгээр нийт 172,1 мянган толгой малтай, малчин өрх 619, мал бүхий өрх 740 байгаа нь сумын нийт өрхийн 71,6 хувийг эзэлж байна. 

Зам тээвэр

Тус сумаар Улаанбаатар-Мөрөнгийн чиглэлийн хот хоорондын авто зам дайран өнгөрдөг бөгөөд шороон замтай, даваа бартаа ихтэй, засварлах шаардлагатай, Сэлэнгэ мөрөнг хөвдөг гүүрээр гаталдаг. 

Ус хангамж

Сумын төвд 3 гүний худаг үйл ажиллагаа явуулдаг, иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагууд зөөврөөр усаа хангадаг. Мөн хүүхдийн цэцэрлэг, Рашаант-Угтаал хоршооны махны үйлдвэр өөрийн хашаандаа гүний худагтай.

Дулаан хангамж

Сумын төвийн 12 жилийн сургуульд 2, ЗДТГ-т 1, эмнэлэгт 1, хүүхдийн цэцэрлэгт 1, аж ахуйн нэгж, үйлчилгээний 6 цэгт тус бүрд 1 уурын зуухтай. Бусад аж ахуйн нэгж байгууллага, айл өрх ердийн халаалттай. Эдгээр нь жилд 6900 м3 мод, 180 тн нүүрс түлшинд хэрэглэдэг. Цаашид төвлөрсөн халаалт шаардлагатай.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь худалдаа үйлчилгээ, үйлдвэрлэл хөгжсөн, нийт хүн амын 40 хувь нь сумын төвд суурин амьдардаг, ажлын байрны хомсдлоос үүдэн хүн амын шилжилт хөдөлгөөн байнга гардаг байна.Сумын хүн амын 57 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 39 хувь нь хүүхэд, 4 хувь нь ахмадууд байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуульЦэнгэл багт байршилтай320 хүүхдийн хүчин чадалтай, 726 суралцагч хичээллэж байна. 76 багш ажиллагчидтай, мэргэжлийн багшийн хангалт 100 хувь1975 онд ашиглалтанд орсон. Чулуун хийцтэй. Дээвэр нурж эхэлсэн, их засвар хийх шаардлагатай. Нам даралтын халаалттай. Дотуур байрны зориулалттай байранд 1-5 дүгээр ангийн 15 бүлгийн 381 сурагч 2 ээлжээр хичээллэж байна. Тасалгаа бүр ердийн зуухтай.Сургуулийн өргөтгөл барих шаардлагатай.

Эрүүл мэнд

Суманд 11 ортой 1 эмнэлэг, 3 ортой 1 эхчүүдийн амрах байр, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 17 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнэн ажиллаж байна. 2012 онд нийт 73 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэлгүй байна. Нийт өвчлөлөөс халдварт бус өвчлөл 367, осол гэмтэл 34, халдварт өвчлөлийн 2 тохиолдол гарсан байна.

Соёл спорт

Сумын соёлын төв нь соёл олон нийтийн ажил, сургалт сурталчилгаа, үндэсний хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, угийн бичиг, үндэсний хөгжим, ардын бүжиг, дууны дугуйлан хичээллүүлэх, номын сангийн үйл ажиллагаа зохион байгуулан ажиллаж байна. Соёлын төвийн барилга нь 1962 онд улаан булангийн зориулалттай, 100 хүний суудалтай ашиглалтанд орж байсан, ашиглалтын хугацаа дууссан, МХГ-ын “ашиглах боломжгүй” гэсэн дүгнэлт гарсан.

Ажиллах хүч салбараар

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө хийгдээгүй. Сумын төвийн суурьшлын бүс сүүлийн жилүүдэд эрс нэмэгдэх хандлагатай байна. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:• Орон сууц, олон нийтийн бүс 15 га• Ногоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс 5 га• Хөдөө аж ахуйн бүс 5 га• Худалдаа, үйлдвэрлэлийн бүс 10 га• Гэр хорооллын бүс 100 гаӨнөөгийн байдлаар 94 иргэн 10,8 га газрыг гэр бүлийн зориулалтаар өмчилж, 428 иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллага өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 174,2 га газар, газар тариалангийн зориулалтаар 3 аж ахуйн нэгж 2378 га газар, 14 иргэн 457,1 га газар, төмс хүнсний ногооны зориулалтаар 34 иргэн 32,1 га газар, амралт, рашаан сувилал, аялал жуулчлалын зориулалтаар 5,3 га газар тус тус эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

Цэнгэл багт байршилтай35 ажиллагчидтай1981 онд ашиглалтанд орсон. Модон хийцтэй, Нам даралтын халаалттай. Ашиглалтын хугацаа дууссан. Дулаан алддаг, өрөөний хүрэлцээ муу, шинээр барих шаардлагатай

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөл“Тогтвортой амьжиргаа-II” төсөлБэлчээрийн менежмент 

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Бүс нутгийн үйлдвэрлэлийн төв сум“ болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. • Үйлдвэрүүдийн ажиллах хэвийн үйл ажиллагааг хангах, цаашид өргөжүүлэхийн тулд сумын дэд бүтцийг сайжруулах• Бүтээгдэхүүн нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор зам харилцааг сайжруулах• Үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх, бүтээгдэхүүн үйлчилгээг нэмэгдүүлэх замаар ажлын байр бий болгох

Сумын индекс

Эх газрын сэрүүн уур амьсгалтай• Өвөлдөө 26-32 хэм хүйтэрч, 28,6 мм тундас ордог• Зундаа 30-35 хэм халуун, 193,4 мм хур тундас ордог.• жилийн дундаж салхины хурд 2.4 м/с• жилийн хур тундасны нийлбэр 386.3 мм

Орон нутгийн төсөв Тус суманд төсвийн 7 байгууллага жилдээ 1431996,0 төгрөгийн санхүүжилтээр үйл ажиллагаа явуулдаг ба улсын төсвийн санхүүжилтээс 1161782,0 төгрөг, санхүүгийн дэмжлэгээс 210069,4 төгрөг, орон нутгийн орлогоос 59441,8 төгрөгийн татаас авч төсвөө бүрдүүлдэг.Сумын хэмжээнд нийт 18 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж, 982,0 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж улсад 14.6 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.Тус суманд 30-аад хувиараа аж ахуй эрхлэгчид бизнес эрхэлж, ХАОАТ болон үл хөдлөх хөрөнгийн албан татварт 4,0-5,0 сая төгрөгийн орлого төвлөрүүлж байгаа нь орон нутгийн орлогод томоохон нөлөө үзүүлж байна. Мах, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэр, эсгийний жижиг үйлдвэр, талх нарийн боовны цех үйл ажиллагаа явуулж үйлдвэр үйлчилгээ бүх талаар хөгжиж байна. 

Газар тариалан

Тус суманд Улаан-Од ХХК, Өгөөмөр-Ундрах хоршоо, Хөвсгөл дулаан хаан хоршоо зэрэг аж ахуйн нэгжүүд улаан буудай, халтар арвай, тэжээлийн ургамал тариалдаг ба 2012 онд сумын хэмжээгээр 1860 га талбайд үр тариа, 13 га талбайд төмс, хүнсний ногоо, 10 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж 3142 тн үр тариа, 89 тн төмс, 33,6 тн хүнсний ногоо, 60 тн тэжээлийн ургамал хураан авч иргэдийн хэрэгцээг бүрэн хангаж байна. 

Цахилгаан хангамж

Сумын төв нь 1998 онд Эрдэнэт-Булган-Архангай цахилгаан түгээх сүлжээ компанийн төвлөрсөн эрчим хүчинд Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумаар дамжуулан холбогдсон, 10 квт-ын дэд станцтай боловч оргил ачааллын үед тогны хүчдэл хангалтгүй, хэрэгцээ шаардлага хангадаггүй, тогны хэлбэлзэл ихтэй байдаг, цаашид эрчим хүчний хангамж сайжруулах шаардлагатай. 

Ариутгах татуурга

Хүүхдийн цэцэрлэг 30 м3 бохирын цооногтой, зөөврөөр ариутгах зориулалттай боловч зөөврийн машин байдаггүй улмаас ашиглалт зогссон. Хүн эмнэлэг 16 м3 цооногтой, цэвэр бохир усны шугам муу тул ашиглаагүй байна.  

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Суманд 1960-1980 онд баригдсан 2 айлын 4 сууц, 4 айлын 2 сууц байдаг бөгөөд тэдгээр нь хувьчлагдан, иргэд өөрсдөө засварлан сууцны зориулалтаар ашиглаж байна. Сумын хэмжээнд аж ахуйн аргаар барьсан өвлийн сууцтай өрх 304, гэрт амьдардаг 730 өрх байна. 

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн ахлах сургуулийн 28 бүлэгт 726 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 15 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 100 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 98,6 хувь байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь байгаа бөгөөд мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд 30 багш хамрагдсан. Сургуулийн өмнөх боловсролын “Цэнгэлийн ирээдүй” төрийн өмчит цэцэрлэгт 180, гэр цэцэрлэгт 85 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 90,5 хувьд хүрсэн. 

Цэцэрлэг

Цэнгэлийн ирээдүй” цэцэрлэгЦэнгэл багт байршилтай100 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 180 хүүхэд хүмүүжиж байна. 23 багш, ажилллагсадтай2012 онд ашиглалтанд орсон, цутгамал хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн бие даасан хангамжтай, чанар сайн, шинэ барилга

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвЦэнгэл багт байршилтай11 ортой, жилдээ 2824 ор хоногоор үйлчилдэг, өргөтгөл хийх шаардлагатай.2 их эмч, 17 тусгай мэргэжлтэн, 11 туслах ажилтантайЦэвэр бохир усны хангамжтай боловч ашиглах боломжгүй, өвөл хөлддөг, ус алддаг, нам даралтын халаалттай.2003 онд ашиглалтанд орсон, цутгамал хийцтэй, 2010 онд их засвар хийгдсэн, чанар дунд.

Соёлын төв

Соёлын төвЦэнгэл багт байршилтай100 хүний суудалтай, 5 ажилтантайЕрдийн халаалттай1962 онд улаан булангийн зориулалтаар ашиглалтанд орсон, модон хийцтэй, дулаан алддаг, шаардлага хангахгүй барилга гэдэг нь мэргэжлийн байгууллагаар тогтоогдсон, үйл ажиллагаа явуулах нөхцөл боломж муу. Цаашид шинэ байртай болох шаардлагатай. 12 жилийн сургуулийн дэргэд 12х18 хэмжээний спорт заал баригдаж 2011 онд ашиглалтанд орсон, спортын төрөл бүрийн арга хэмжээг тус зааланд явуулж байна. 

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэд жил бүр 3-5 хувиар буурч, хувиараа хөдөлмөр эрхлэлт нэмэгдэж байна. 2012 оны байдлаар бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 173 байна. Тус суманд 462 өрхийн 1749 иргэн ядуу, үүнээс 71 өрхийн 246 иргэн нэн ядуу, 453 өрхийн 1443 иргэн дундаж, 48 өрхийн 191 иргэн боломжийн амьдралтай гэж тооцож байна. 

Барилга

Тус суманд 2012 онд 228452,7 мянган төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын ажил хийгдснээс 136771,3 мянган төгрөгийн барилга угсралт, засварын ажил хийгдэж гүйцэтгэл нь 100 хувь байна. 

Цагдаагийн тасаг

Цэнгэл багт байршилтайХэсгийн төлөөлөгч, цагдаа, олон нийтийн байцаагч ажлаа явуулдаг2012 онд ашиглалтанд орсон, модон хийцтэй, 1 граж, 2 ажлын өрөө, 2 айлын сууцтай, чанар сайн, шинэ барилга

Сумын сор бүтээгдэхүүн

1. “Ноёд” сортын халтар арвай, түүгээр хийсэн хөц будаа, арвайн гурил2. Дөрөө нуурын цайны хужир3. Түмэн угалзат монгол гутал, гөлөмСэлэнгэ мөрний4. элсэнд тарьсан амтат тарвас5. Хоолны амтлагч тэмээн таваг, гоньд6. “Рашаант” талх7. “Рашаант” хиам8. Хонины ааруул, хорхой ааруул9. Борцны шөлөнд эгшээсэн ээзгий10. “Сэлэнгэ” сортын навчит байцаа 11. Мэхээрт бор тос12. Анагаах чадвартай Түрүү, Гунзгай, Бурхант, Ганц модны, Нүдний рашаанууд 

Сумын онцлог

Тус сум нь дараах онцлог давуу талтай. Мал аж ахуй, газар тариалан хослон хөгжсөн, гурил, гурилан бүтээгдэхүүн, малын тэжээлээ дотооддоо үйлдвэрлэн хангадаг, үйлдвэрлэл хөгжих бүрэн боломжтой, хүн ажиллаж, амьдрах бүхий л таатай нөхцөл бүрдсэн. Улаанбаатар-Мөрөн чиглэлийн тээврийн гол зам дайран өнгөрдөг, төрөл бүрийн байгалийн үзэсгэлэнт газар, ан амьтан, ургамал жимс ихтэй, эртний түүхт сүм хийдтэй, аялал жуулчлал хөгжих боломжтой. Зэргэлдээх Цэцэрлэг, Баян-Агт, Тосонцэнгэл зэрэг сумд, аймгийн төвд өөрийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн борлуулах таатай нөхцөл хангагдсан.