Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1500-4099 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Алтайн уулархаг Их мужийн Монгол Алтайн нурууны  мужид багтдаг. Сумын нутаг дэвсгэр нь өндөр уул, гүвээ толгод бүхий  уулархаг тал, мал аж ахуй болон газар тариалан  хослон эрхлэхэд тохиромжтой нутаг юм.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 282058 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээнд 113888 толгой малтайгаас  тэмээ 527, адуу 3520, үхэр 3817, хонь 35915, ямаа 70109 байна.

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр Баян-Өлгий аймгийн нийслэлтэй холбосон улсын чанартай 210 км авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо   шороон замаар холбогддог.

Дулаан хангамж

Сумын төвд төвлөрсөн уурын зуух байхгүй, Цэцэрлэг, Эрүүл мэндийн төв, Соёлын төв, Засаг даргын Тамгын газар, ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулиудын харьяа нийт 5 нам даралтын уурын зуух ажиллаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуульДунд ус багт  байршилтай320 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 475 хүүхэд суралцаж байна56 багш, ажиллагчидтай1985 онд ашиглалтанд орсон хичээлийн өргөтгөл барилга, тоосгон хийцтэй, чанар маш муу .

Эрүүл мэнд

Суманд 15 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 1 статистикч эмч, нийт 26 эмч, ажиллагсадтай ажиллаж байна. 2012 онд 99 хүүхэд мэндэлсэн ба 0-1 насны эндэгдэл 1 гарсан, харин эхийн эндэгдэл гараагүй байна. 2012 онд 1450 өвчлөл бүртгэгдсэн бөгөөд үүний 125 нь халдварт бус, 22 нь халдварт, 2 нь осол гэмтлээс үүдэлтэй өвчлөл гэж бүртгэгдсэн байна.

Соёл спорт

Сумын байгууллагын суурь анх 1947 онд “Улаан гэр” нэртэй тавигдаж, 1992 онд  одоогийн 2 давхар барилга баригдсан. Нийт 7 ажиллагсадтай үйл ажиллагаа явуулж байна.12 жилийн ерөнхий боловсроын сургуулийн зааланд спортын аливаа үйл ажиллагааг явуулдаг. Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 118 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Ховд сумын Улаан бураа баг нь газар тариалангийн бүст ордог, ард иргэд нь  мал аж ахуйн, газар тариалан хослуулан байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүн боловсруулан зах зээлийн эргэлтэнд оруулан аж амьдралаа залгуулдаг. Сумын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн мастер төлөвлөгөөг 2012 онд орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулсан. Газар өмчлүүлэх, эзэмшүүлэх, ашиглуулах талаар жил бүрийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд тусган ажилласнаар 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар нийт 116 иргэнд 17.32 га газрыг үнэгүй өмчлүүлсэн, 772 иргэнд 1565.5 га газар тариалангийн болон өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар, 12 төрийн байгууллагад 10.5 га, аж ахуй нэгжид 80.22 га газрыг эзэмшүүлж  байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд

Сумын хөшөө дурсгал

Сумын төвөөс 6 км газарт, улаан боржингоос  тогтсон байц хад бүхий толгодын ар талд энэ хөшөө оршино. Сөртийн хөшөө МЭӨ 1Ү-ҮШ  зууны үед холбогдоноСумын сургуулийн урьд талд хүн чулуу бий. Энэ чулууг 1990 онд нэгдлийн хашаанаас тухайн үед багшилж байсан Б.Шаримхан, М.Медеу нар  ачиж ирээд босгосон түүхтэй.Газрын гадаргаас өндөр нь 82 см, өргөн нь 48 см, зузаан нь 23 см. Улаан саарал өнгийн боржин чулууг цоолборлож хийсэн. Хүний нүүр ам, хөмсөг, сахал зэргийг дүрсэлсэн. Бүлтгэр нүдтэй, хоёр чихэндээ  ээмэг зүүсэн. Баруун гартаа хундага сав, зүүн гарт нь хутга  барьсан. Гар хуруу нь тод дүрслэгдсэн  хөшөөний хэлбэр төрх, хийц  маяг, өмсөж, зүүсэн гоёлын онцлог нь МЭ Ү1-ҮШ зууны  үеийн Түрэгийн хаант улсын  хүн чулуу урлан бүтээх  уламжлалтай холбогдоно гэж үздэг.

Сумын онцлог

Тус сум нь мал аж ахуй, газар тариалан хосолсон үзэсгэлэнт сайхан байгальтай нутаг билээ. Иймд тус суманд газар тариалангийн бүтээгдэхүүний үйлдвэр байгуулж, цаашид зэргэлдээх сумдын хүнсний ногооны хэрэгцээг хангах боломжтой. Мөн тус суманд түүхийн дурсгалт газрууд ихтэй тул цаашид аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломжтой.

Сумын индекс

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир хүйтэн өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -30 С7 дугаар сарын дундаж температур +35 Сжилийн дундаж салхины хурд 5-10 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 100-120 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн татварын нийт орлого нь 97.3 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 987.0 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 97.3 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь  280.7 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 60.3 хувь нь цалин,  6.6 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 30.2 хувийг урсгал шилжүүлэг, 2.9 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 22 аж ахуйн нэгж ,1 талх нарийн боовны цех, машин засварын 2, Шатахуун түгээх станц 2 тус тус үйл ажиллагаа явуулдаг.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 905 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 458 га газраас 6355 тн төмс хүнсний ногоо, 5 га-гаас  65 тн байцаа, 110 га талбайгаас 1045 тн манжин, 110 га талбайгаас 1045 тн лууван, 3 га талбайгаас 13.5 тн сонгино, 20 га талбайгаас 115 тн өргөст хэмх, 3 га талбайгаас 21 тн улаан лооль, 182 га талбайгаас 3421 тн тарвас, 14 га талбайгаас 930 тн олон наст ургамал хураан авсан байна.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худагаас усны хэрэгцээгээ хангаж байна.

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд 4 айлын нэг давхар сууцууд ашиглалтын шаардлага хангахаа байсан боловч айл өрхүүд амьдарч байна. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй. Иргэд амины болон гэрт амьдардаг байна.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн  сургуульд 475 хүүхэд өдрөөр суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 94 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 96 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 21 багш хамрагдсан байна.1990 онд 160 хүүхдийн хүчин чадалтай дотуур байрыг ашиглалтанд оруулсан бөгөөд 2012 оны байдлаар нийт хүчин чадлыг 125 хувь ашиглаж байна. Хүчин чадлыг хэтрүүлэн ашиглаж байгаа тул өргөтгөх шаардлагатай.

Цэцэрлэг

“Эрвээхэй” цэцэрлэг Дунд ус багт  байршилтай120 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 74 хүүхэд хүмүүжиж байна13 багш, ажиллагчидтай1952 онд ашиглалтанд орсон чулуун хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай. Гадна өнгөлгөө хийсэн боловч дотор хана, шаланд мөөгөнцөр үүссэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан тул зориулалтын шинэ барилга барих шаардлагатай.1969 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн бие даасан хангамжтай. Тус цогцолбор нь Сургуулийн төв байр, Мастерийн газар, Үйлчилгээний нэгдсэн байр, Оюутны байр, Багш ажилчдын байр, Уурын зуух, Граж 1 ба 2, Цэвэр усны гүний худаг, Цахилгааны дэд станц, Цэвэрлэх байгууламж зэрэг барилга байгууламжаас бүрдэж байна. Цогцолборын барилга, байгууламжуудад дээврийн засвар хийх шаардлагатай.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвДунд ус багт байршилтай13 орны хүчин чадалтай.1984 онд ашиглалтанд орсон.Инженерийн төвлөрсөн хангамж байхгүй.

Соёлын төв

Соёлын төвДунд ус багт байршилтай250 хүний суудалтай7 ажиллагчидтай1992 онд ашиглалтанд орсон  Инженерийн төвлөрсөн хангамж байхгүй.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 58 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 41 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 35 хувийг дээд, 26 хувийг тусгай дунд, 30 хувийг бүрэн дунд, 5 хувийг бүрэн бус дунд, 4 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Засаг даргын тамгын газар

1975 онд ашиглалтанд орсон. Модон хийцтэй.  Барилгын нийт талбай 1406.1 м2. Инженерийн шугам сүлжээнд холбогдоогүй. Барилгын чанар дунд.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Нутгийн үйлдвэрлэлийн цагаан идээНутгийн үйлдвэрлэлийн кекс 

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Үндэсний хэл, ёс заншлаа өвлөн дээдэлж, нутгийн унаган төрхийг хадгалан жижиг дунд үйлдвэр, дэд бүтэц бизнесийн таатай орчин бүрдсэн оюунлаг иргэдтэй тэргүүлэх сум” болох зорилго тавьж, ажиллаж байна.