Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1150-3110 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд хангайн нурууны мужид, геоморфологийн хувьд Орхон-Тамирын голын бэлчээрийн мужид багтдаг.Газар хөдлөлийн эрчим 6-7 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр, мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 322304 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээнд 174835 толгой малтайгаас 16 тэмээ, 16537 адуу, 24387 үхэр, 74746 хонь, 59149 ямаа байна.Нийт сүрэгт адуу 9.46, үхэр 13.95, хонь 42.75, ямаа 33.83 хувийг тус тус эзэлдэг.Сумын хэмжээгээр нийт 174835 мал тоологдсоноос цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 83 толгой мал тоологдсон нь нийт малын 0.05 хувь болж байна. 1096 малчин өрх, 124 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 77.2 хувийг эзэлж байна. 

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр Архангай аймгийг нийслэлтэй холбосон улсын чанартай 39 км авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худаг, урд Тамирын гол, Цэцэрлэгийн гол, Цэнхэрийн голоос сумын нийт иргэдийн 80 хувь нь усны хэрэгцээгээ авч байна. Сумын төвөөс 100м зайтай Цэцэрлэг, урд Тамирын гол урсаж байдаг. Буйлан багт гүний худаг 7, Цэцэрлэг багт гүний худаг 5, Алтан-Овоо багт гүний худаг 3, Тамир багт гүний худаг 3, нийт 18 гүний худгаас хүн ам, малын усны хэрэгцээг хангаж байна. 

Дулаан хангамж

Сумын төвийн 1 төвлөрсөн уурын зуух нь ахлах сургууль, эрүүл мэндийн төвийг дулаанаар хангадаг. Мөн ЗДТГазар, соёлын төв, хүүхдийн цэцэрлэг нам даралтын уурын зуух ажиллуулж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Иргэдийн шилжин явж байгаа шалтгаан нь ажлын байртай болж, ажил хайх шалтгаанаар шилжиж байна. Шилжин ирж байгаа иргэдийн хувьд шинэ гэр бүл болж, эхнэр, нөхрөө дагаж ирж байна.  Тус сум нь Архангай аймгийн төвөөс 25 км зайтай оршдог. Нийт хүн амын 17,4 хувь нь сумын төвд амьдардаг.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуульГүнж хороололд байршилтай640 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 821 хүүхэд суралцаж байна85 багш, ажиллагчидтайАхлах сургуульд 773, дүйцсэн хөтөлбөрөөр 48 бүгд 821 сурагч суралцаж байна. 1979 онд ашиглалтанд орсон, инженерийн бие даасан хангамжтай, блокон хийцтэй 

Дотуур байр 2

Бүрэн дунд сургуулийн 2-р дотуур байрГүнж хороололд байршилтай50 хүүхдийн багтаамжтай дотуур байр 85 хүүхэд амьдарч байна. 1979 онд баригдсан БААМ-ын зориулалтын барилга, ашиглалтын хугацаа дууссан. Шал, хананаасаа мөөгөнцөр үүссэн, шал цөмөрсөн, хүүхэд амьдрах боломжгүй болсон. Барилгын яс мод өмхөрсөн, дусаал гоождог, гэрлийн монтаж зориулалтын биш, байнга масс үүсдэг. Халаалтын систем, цэвэр бохир усны систем буруу холбогдсоноос халаалтын систем гажигтай, цэвэр, бохир усны шугам ажилладаггүй. 

Эрүүл мэнд

Суманд 12 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 3 их эмч, 25 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна.2012 онд нийт 31 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 967, осол гэмтэл 24, халдварт өвчлөлийн 11тохиолдол гарсан байна.

Соёл спорт

1967 онд ашиглалтанд орсон 150 суудалтай Соёлын төвийн чулуун барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг бүх соёл урлагийн үйл ажиллагаа явагддаг Тус сум Ахуйн үйлчилгээний цэгийн барилгатай, 42 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 4 цэг, үсчин гоо сайхны 1, гутал засварын 1, оёдолын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг салангид үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Спорт заал

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн спорт заалГүнж хороололд байршилтайУлсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2010 онд баригдсан зориулалтын барилга, жилийн 4 улирал ашиглагдаж байгаа. Ахлах сургууль хариуцан ашиглаж байна. 

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд 2 сүм хийд байдагаас буддын 2 сүм байна.Эдгээр хийдүүдэд нийт 5 лам ажиллаж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 60 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 66 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 6 хувийг дээд, 9 хувийг тусгай дунд, 58 хувийг бүрэн дунд, 19 хувийг бүрэн бус дунд, 8 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

Суманд Орон нутгийн хөгжлийн хөрөнгө оруулалтаар хийх ажлын санал авахад • Сумын Соёлын төвийн барилга• Хүүхдийн цэцэрлэгийн барилга • Ахлах сургуулийн дотуур байр• ЗДТГазрын барилга• Уурын зуух• Ахлах сургуулийн барилга зэрэг барилгуудыг шинээр барих болон их засвар хийлгэх санал гарсан. Одоо ашиглаж буй хуучин барилгууд нь мэргэжлийн байгууллагаар дүгнэлт гаргуулахад сумын Соёлын төвийн барилга, Уурын зуух, ЗДТГазрын барилга шаардлага хангахгүй гэсэн дүгнэлт гарсан. Хүүхдийн цэцэрлэгийн барилга, Ахлах сургуулийн барилга, Ахлах сургуулийн дотуур байрны барилга нь өргөтгөл хийх шаардлагатай гарсан. 

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргаа-II төсөл Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдДэлхийн зөн ОУБ-ын төслүүд Самаританс пурсын төслүүд  Малчдын хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих төсөлОлон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээ зэрэг болно.

Сумын хөшөө дурсгал

Цохын амын буган чулуун хөшөө: нь сумын төвөөс 4 км-ын зайд баруун урд зүгт байрладаг. Холбогдох он цаг нь хүрэл зэвсгийн үе. Сумын хамгаалалтанд байдаг.

Сумын хөшөө дурсгал

Ногоон дарь эхийн сүмийн туурь: Цэнхэр сумын Цэцэрлэг багийн Цагаан сүмд байрладаг. Сумын төвөөс 45 км, багийн төвөөс зүүн урд 15 км зайд байрладаг. Барилгын архитектурын дурсгал, сумын хамгаалалтанд байдаг. 

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцлийг бүрдүүлэхАжлын байрыг 2-3 дахин нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтэц, орон сууцны хангамжийг дээшлүүлэх

Сумын индекс

Чийглэг, сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -18-25 С7 дугаар сарын дундаж температур +20- +25 Сжилийн дундаж салхины хурд 4-8 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 250-300 мм

Орон нутгийн төсөвСумын төсвийн татварын нийт орлого нь 59,5 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 292,2 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 0.12 сая төгрөг байна.Орон нутгийн нийт төсвийн зардал 376,0 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 54,0 хувь нь цалин, 6,0 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 40,0 хувийг урсгал шилжүүлэг эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 27 аж ахуйн нэгж байгууллага, 29 дэлгүүр, жуулчны бааз 4ш, ахуйн үйлчилгээний 3 цэг, Талх нарийн боовны 2 ш, оёдлын цех, эсгий, эсгий эдлэлийн үйлдвэрлэл 2 ш, гэрийн модны үйлдвэрлэл, мод, модон эдлэлийн үйлдвэрлэл, авто засвар 3ш, барилгын материалын үйлдвэрлэл, бусад хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн үйл ажиллагаанаас улсад 10,4, аймагт 85 сая орон нутагт 59,4 сая нийт 154,8 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна. Тус суманд жилд гадаад дотоодын 2250-4500 жуулчин хүлээн авч үйлчилдэг аялал жуулчлал 4 бааз үйл ажиллагаа явуулж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 5,5 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 5,5 хувьд нь төмс, хүнсний ногоо тариалж байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Алтан-Овоо, Цэцэрлэг, Цэнхэр багийн төвийг 2012 оны улсын төсвийн 1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар төвийн эрчим хүчинд холбож, байнгын цахилгааны эх үүсвэртэй болгосон. Тус багийн төвүүдэд сүүний, мод модон эдлэлийн, ноос, сүлжмэлийн үйлдвэр эрхлэх бүрэн боломжтой. Сумын төвд 1989 онд баригдсан 110/35/10 квт-ын дэд станцтай. Эрчим хүчний хувьд ямар ч үйлдвэрлэл явуулах бүрэн боломжтой. Ялангуяа хөдөөний багуудад тухайн багийн түүхий эдийг түшиглэсэн үйлдвэрлэл явуулах бүрэн боломжтой. 

Ариутгах татуурга

Сумын төвд одоогоор ашиглагдаж буй ариутгах татуурга, цэвэрлэх байгууламж байхгүй  

Хүн ам өрхийн тоо

Сумын хүн амын 2906 буюу 53 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 2226 буюу 40,5 хувь нь хүүхэд, 360 буюу 6,5 хувь нь ахмадууд байна.

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд хувийн орон сууцны барилга 75 байна. Бусад нь гэр сууцанд амьдардаг.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 29 бүлэгт 773 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 48 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 99,6 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 98,6 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 48 багш хамрагдсан байна.Төрийн өмчийн “Бүжинхэн” цэцэрлэгт 94, гэр цэцэрлэгт 75 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 42,8 хувь байна.

Дотуур байр

Бүрэн дунд сургуулийн 1-р дотуур байрГүнж хороололд байршилтай60 хүүхдийн багтаамжтай, 85 хүүхэд амьдарч байна.  1985 онд баригдсан блокон барилга, сургуулийн дотуур байрны зориулалтаар баригдсан. Одоо байгаа байдал нь зориулалтын бус газар гал тогоо байрлуулснаас шал нь мөөгөнцөртсөн, хананд хагаралт, цууралт их үүссэн, шал цөмөрсөн, тааз нурсан, хүүхэд амьдрах боломжгүй болсон. 

Цэцэрлэг

“Бүжинхэн” цэцэрлэг Гүнж хороололд байршилтай50 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 94 хүүхэд хүмүүжиж байна14 багш, ажиллагчидтай2007 онд ашиглалтанд орсон, блокон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй. 

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвНаадмын дэнж хороололд байршилтай12 ортой3 эмч, 8 сувилагч нийт 28 ажиллагчидтай1982 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. 

Соёлын төв

Соёлын төвНаадмын дэнж хороололд байршилтай150 хүний суудалтай8 ажилтантай1967 онд ашиглалтанд орсон чулуун хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй, барилгын хугацаа дууссан тул шинээр соёлын төв барих шаардлагатай.

Ахуй үйлчилгээний төв

Ахуйн үйлчилгээний төвСумын төвд байршилтай2012 онд Тогтвортой амьжиргаа2 төслийн хүрээнд баригдсан сэндвичэн зориулалтын барилга. Дотроосоо халаалттай.Үсчин, гуталчин, оёдолын бүлэг тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг. 

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 158 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Архангай аймгийн Цэнхэр сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан суурин юм.Сумын төвийн суурьшлын бүс хүн амын механик өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 200 га-аар нэмэгдсэн.Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:орон сууц, олон нийтийн бүс 229 ганогоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс 13,02 гахөдөө аж ахуйн бүс 256,6 га2012 оны байдлаар 942 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 64,6 га газар өмчилж, 5 иргэн, аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын зориулалтаар 9 га газар, 8 иргэн газар тариалангийн зориулалтаар 380 га, үйлчилгээний зориулалтаар 52 иргэн, аж ахуйн нэгж 10,3 га, төрийн үйлчилгээний зориулалтаар 11 байгууллага 7,3 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаГүнж хороололд байршилтай35ажиллагчидтай1986 онд ашиглалтанд орсон блокон хийцтэй, зочид буудлын зориулалтын барилга 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Тус сумын Монгол гутал нь Цэцэрлэг, Цэнхэр, Орхон 3 багт уламжлагдаж ирсэн бөгөөд гутлын улалгаа, оёдол, дулаалга, хээ угалз гэх мэт бүх оёдлыг гараар урладаг тул дулаахан, бат бөх чанараараа онцлог юм.Нэрмэл архиЭрт дээр үеэс боловсруулж ирсэн уламжлалт нэрмэл архи нь Монголдоо алдартай. Охилж авсан нэрмэл архины градус цагаан архины градусаас өндөр байдаг.

Сумын хөшөө дурсгал

Бурхант хад: Байгалын дурсгалт газар. Цэнхэр сумын Цэцэрлэг багийн төвөөс 1 км, зүүн урд талд байрладаг. Сумын төвөөс баруун урд 35 км-ын зайд байрладаг. Холбогдох он цаг нь 18 дугаар зууны үе. 

Сумын хөшөө дурсгал

Мөнгөт цохио: Чулуун зэвсгийн дурсгалт газар. Сумын төвөөс 55 км, багийн төвөөс 8 км зайд байрладаг. Энэ цохио нь оройгоороо цоорхой, доошоо гүн хөндий тогтоцтой. Энэ хөндийд их хэмжээний мөнгө байдаг гэнэ. Мөнгийг авах гэж өвлийн хүйтэнд үхрийн нойтон гуя оруулж хөлдөөж авахад түүнд наалдсан мөнгө нь дүн дан дуугараад буцаж агуй дотроо ойчдог гэсэн домог яриа нутгийн олны дунд яригддаг. 

Сумын онцлог

Төрийн тахилгат Суварга хайрхан уул нь далайн түвшнээс 3117 м өргөгдсөн. Монгол улсын Усны гол хагалбар газар юм. Хошигтын гол, Хөрвөөлөгийн гол, Өлийн гол, Өлзий-тээлийн гол, Тээлийн гол, Цэцэрлэгийн гол, Цэнхэрийн гол, Урд тамирын гол, Хойд тамирын голууд нь Суварга хайрхан уулаас эх авч Цэнхэр сумын нутгаар дайран өнгөрдөг. Аялал жуулчлал хөгжих, байгалийн үзэсгэлэнт газруудтай, Халуун ус, Гялаан, Бор талын халуун рашаантай. Халуун ус дагаж аялал жуулчлал хөгжиж байгаа. Аялал жуулчлалын Дуут, Шивээт Манхан, Жигүүр, Зургаан эгшиг, ЖДЛ ХХК-ны жуулчны баазууд ажилладаг. Зам харилцаа дэд бүтэц сайтай. Улаанбаатар, Цэцэрлэг хотыг холбосон төв зам дагуу байрладаг. Сумын төвийн Цэцэрлэг, Цэнхэр, Алтан-Овоо багууд төвийн эрчим хүчинд холбогдсон. Нийт 24387 толгой үхэр сүргийн 93 хувь нь сарлаг байдаг. Сүү цагаан идээний үйлдвэрлэл, сарлагын хөөвөр, бяслагны үйлдвэр хөгжих бүрэн боломжтой. Модон эдлэлийн үйлдвэрлэл хөгжих бүрэн боломжтой. Монгол гутал, эсгий үйлдвэрлэл хөгжсөн. Сумын нийт газар нутгийн 79,000 га газар нь ойн бүсэд хамаардаг.  1999 оноос Монгол газар ХХК Орхон багийн Өлзий-тээлд алтны уурхай оруулж олборлолт явуулж эхэлсэн. Монгол газар ХХК нь АлтанДорнод-Монгол ХХК, АлтайГоулд ХХК-иудад лицензээ зарсанаар тус сумын Орхон багийн Бодонт, Өлийн гол, Шийрт, Харгуйт, Яст, Гүүт, Өлзийтээл зэрэг газруудад алт олборлох үйл ажиллагаа 2000 оноос 2008 он хүртэл идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулсан юм. Дээрх газруудад одоогийн байдлаар олборлолт явуулах алтны нөөц дууссан тул нөхөн сэргээлт идэвхитэй явуулах шаардлагатай байгаа юм. Дээрх газруудад алтны олборлолт явуулсанаар Бодонт, Өлийн гол, Гүүт, Дунд нүүр, Харгуйт, Шийрт, Яст, Өлзийтээлийн голууд ширгэж, Орхон гол, Өгийнуурын ундарга багасах нөхцөл болж байна. Газар тариалангийн услалтын системтэй, ногоон тэжээл, төмс хүнсний ногоо тариалах, үйлдвэрлэл эрхлэх бүрэн боломжтой. Элс, хайрга, тоосгоны улаан шороо элбэгтэй, барилгын материалын үйлдвэрлэл болон тоосгоны үйлдвэрлэл эрхлэх нөөц боломжтой.