Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1820-3106 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Хангайн уулсын мужид багтдаг. 347.7 мянган га нутаг дэвсгэртэй бөгөөд үүний 59.8 хувийг ХАА-н эдэлбэр газар, 34.9 хувийг ой мод, 0.5 хувийг усны нөөц газар эзэлдэг. Нийт нутаг дэвсгэрийн 22.2 хувийг улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг эзэлнэ. Тус сумын нутагт Зааны нуруу, Баясгалан, Уран мандал, Хандгайт, Хутаг-Өндөр, Тахилт, Гүрт зэрэг өндөр уулс, тарвагатайн нурууны ой тайгаар хучигдсан атираат нурууд, Тэрхийн хөндий, Уулангийн тал, Нарийний хөндий, Цармын хоолой, дээд, доод арал, Ихжаргалант зэрэг уудам хөндий хоолойнууд бий. Ой тайгад их төлөв хар мод, хуш, гацуур, хус, нарс, жодоо зэрэг шилмүүст мод зонхилдог. 10 шахам төрлийн жимс жимсгэнэ хүнсний ба эмийн ургамлууд ургана. Монгол оронд байдаг аньс, самар, мөөг, хад, үхрийн нүд, тошлой, таван салаа, тарваган шийр, эмийн нэн ховор ургамал элбэг байдаг.                Уул нуруу хөвчдөө буга, согоо, янгир, ирвэс, бүргэд, тас, хэрэм, хүдэр, бор гөрөөс, үнэг хярс, тарвага, зурам, мануул, дорго, нохой зээх, үен, туулай, гахай зэрэг ан агнуурын ба ажиглах, судлахад сонирхолтой амьтдаас гадна нүүдлийн суурин шувууд элбэгтэй. Гол мөрөн нуурт нь тул, зэвэг, хадран гутаарь, цурхай, алгана зэрэг 10 гаруй төрлийн загас байдаг.        Тус суманд галт уулын сөнөсөн 32 тогоо бүртгэгдсэний дотор Хоргын тогоо улс даяар алдартай юм. Байгалиас тогтсон мөсөн хонгил, гэр хад, шар нохойн там, залуусын агуй, Өвгөн цохио зэрэг үзэсгэлэнт Хорго орчмын байгалийн тогтоц, хотол олонд зартай Тэрхийн Цагааннуур, Хөдөө, Салт, Шивэрт, Ноот нуур, Суман, Чулуут голоос гадна Тэрх, Нарийн, Гичгэнэ, Тариат, Жаргалант зэрэг жижиг голууд сумын гадаргын усны үндсэн нөөцийг бүрдүүлдэг. Хадат, Ангархай, Ороох, зэрэг рашаан булаг олонтой.       

Нийт газар нутгийн хэмжээ 347730 га.

Мал сүрэг

Мал сүргийн бүтэц: Сумын хэмжээнд 174262 толгой малтайгаас 9513 адуу, 30364 үхэр, 85815 хонь, 47570 ямаа байна. Сумын хэмжээгээр нийт цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 18510 толгой мал тоологдсон нь нийт малын 10.7 хувь байна. 886 малчин өрх, 213 мал бүхий өрх байгаа нь нийт өрхийн 75.3 хувь болж байна.  

Зам тээвэр

Архангай аймагтай баруун аймгуудыг нэгтгэх цэр болон холбосон сайжруулсан шороон зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог. 

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 2 худаг, 1800 гаруй иргэн, 10 гаруй ААН албан газрууд ундны усаа авч байна. 

Хүн ам өрхийн тоо

Нийт хүн амын 12.4 хувь нь сумын төвд амьдардаг. Сумын хүн амын 53 хувь нь залуу болон дунд насныхан , 35 хувь нь хүүхэд, 12 хувь нь ахмадууд байна.

Орон сууц хангамж

Сумын төвд 375 өрх амьдарч байна. Эдгээр өрхийн 75 орчим хувь нь амины сууцанд, 25 орчим нь гэр сууцанд амьдардаг. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй тул цаашид хувийн орон сууцыг төвлөрсөн цэвэр, бохир усны шугам сүлжээнд холбох шаардлагатай.

Боловсрол

Сумын сургуульд 862 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 40 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 102 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 100 хувь хүрсэн, 53 багш 30 ажиллагсадтай үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 

Дотуур байр

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн дотуур байрСуман багийн нутагт байршилтай200 хүүхдийн дотуур байр1995 онд баригдсан зориулалтын барилга, 2011 онд засвар хийгдсэн. 12 ажиллагсадтай, Байрын багш -2 бусад нь туслах ажилтан  

Эрүүл мэнд

Тус сумын эмнэлэг нь Архангай аймгийн арын таван сумын эрүүл мэндийн үйлчилгээний төв болдог СДНЭ юм. Эмнэлэг 20 ортой, эрхлэгч эмч 1, мөн эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд ажиллаж байна. 2012 онд нийт 96 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл 2, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 6082, осол гэмтэл 6, халдварт өвчлөлийн 1 тохиолдол гарсан байна.

Соёл спорт

Тариат сум нь соёл спортын үйл ажиллагаа явуулдаг соёлын төв, сургуулийн спорт заал 2, хүүхдийн тоглоомын талбай, баяр наадмын талбай зэрэг байгууламжуудтай.Соёлын төв нь 1952 онд ашиглалтанд орсон 180 хүний суудалтай, тус соёлын төв нь чулуун ханатай, хар шороон дээврийн хучилттай, 2007 онд 50 сая төгрөгийн санхүүжилтээр засвар хийгдэж халаалтын системийг өөрчилж ердийн галлагаатай байсныг бага оврын уурын зуухтай болгон өөрчилсөн. Тус соёлын төвд урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг үйл ажиллагаа явуулж байна. Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 2 спорт зааланд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна.Хүүхдийн тоглоомын талбай барьсан боловч стандарт шаардлага хангахгүй болсон. Тус суманд Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 35 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 14 цэг, үсчин гоо сайхны 2, гутал засварын 1, оёдлын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг салангид үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Спорт заал

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 2 спорт заалтай Суман багийн нутагт байршилтай2011 онд шинэ заал нь ашиглалтанд орсон. Хуучин заал нь 1960 онд баригдсан. Үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулсаар байгаа.  

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд 1 сүм хийд байна. Уг хийдэд нийт 5 лам ажиллаж байна.Энэхүү барилга нь 1993 онд сүмийн байгууллага болсон. 

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 308 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 60 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл: 20 хувийг дээд, 25 хувийг тусгай дунд, 35 хувийг бүрэн дунд, 10 хувийг бүрэн бус дунд, 10 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

2011 онд БДС-ийн Дотуур байр болон спорт заал шинээр барьсан. 2009 онд 320 хүүхдийн хичээлийн байрыг шинээр барьсан.Энэ ондоо эмнэлэгийн 20 ортой СДЭ-ийн шав тавьсан, 2014 оны 10-р сард ашиглалтанд орох төлөвлөгөөтэй байна. 150 хүүхдийн цэцэрлэг, шинээр соёлын төвийг барихаар 2014 онд төлөвлөсөн энэ ондоо газрын асуудал зураг төсөл зэргийг шийдсэн. Мөн ЗДТГ-ын барилга албан хаагчид ажилчдын өрөөний багтаамж, хүртээмж дутмаг байна. 

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгалЖижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих санХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдБаг хөгжүүлэх санСум хөгжүүлэх санМалчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх сан 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Цагаан уулын Хүрмэн чулууны шороог ашиглан сумандаа блок үйлдвэрлэж байгаагаас гадна энэ шороо нь аймгийн хэмжээнд блокны гол нэрийн бүтээгдэхүүн болж байна.

Сумын хөшөө дурсгал

Тариатын хүрээний буурь-Тэрх баг 

Сумын хөшөө дурсгал

Тариатын давын ам хүн чулуун хөшөө- Тэрх баг 

Сумын хөшөө дурсгал

Тэрхийн цагаан нуур: Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт Хоргын тогооны дэргэд байдаг. Хангайн нуруунаас эх авсан хойд урд Тэрхийн голын урсгал Хорго галт уулын халуун хайлмал бодисонд боогдон үүссэн цэнгэг уст нуур. Урт нь 16 километр, хамгийн өргөн нь 6 километр бөгөөд 61 ам километр талбайтай. 20 метр гүнтэй, далайн төвшнөөс дээш 2060 метрт оршдог. Энэ нуурт 10 гаруй гол цутгадгаас хамгийн том нь Тэрхийн гол юм. Харин ганц гол эх аван гадагш урсдаг бөгөөд тэр нь Суман гол юм. 50 орчим километр урсаад Чулуутын голд цутгадаг. Нуурын голд орших жижиг арал дээр шувууд үүрээ засаж өндөглөдөг. Нууранд хар галуу их ирдэг бөгөөд 5 метр хүртэл гүн рүү шумбан загасаар хооллодог байна. Домог нь: Тэрхийн цагаан нуурын зүүн этгээдэд нэг овоо бүхий дөрөлж байдаг гэнэ. Тэр дөрөлж дээгүүр гарч ирсэн аяны хүмүүс гэнэт их нуур байхыг хараад “Тэр их цагаан нуурыг хараа” хэмээн дуун алдсанаас “Тэр их цагаан нуур” буюу Тэрхийн цагаан нуур гэдэг нэр бий болсон гэдэг.

Сумын онцлог

Хорго Тэрхийн цагаан нуурыг түшиглэн аялал жуучлал сайн хөгжсөн.Дэд бүтцийн хувьд бусад сумуудаас харьцангуй давуу талтай ХАА-н, түүхийн эдэд суурилсан үйлдвэрлэл хөгжих боломжтой  Цагаан-Уулын шороог түшиглэн Блокны үйлдвэрлэл хөгжүүлэх боломжтой Төрийн бус байгууллагууд олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажилладаг. Арын 5-н сумдаас хүн амын нягтрал, хөгжлөөрөө илүү учраас худалдааны бөөний цэг байгуулахХангай, Цахир, зэрэг сумдын сурагчид манай суманд 11-н жилийн боловсролыг авдаг, сургалтын чанар, хүртээмж сайн. 

Сумын индекс

Тариат сум нь өндөр уулын бүсэд оршдог учир цаг уурын эрс тэс уур амьсгалтай. Энд удаан үргэлжлэх хүйтэн өвөл, үе үе цочир хүйтрэл болтлоо сэрүүсдэг богино зун, өдөр нь нэлээд халж, шөнө нь их хөрөх, салхины хүч өдөр ширүүсэн шөнө намдах, хур, чийг ихэнхдээ дутмаг байх зэрэг эх газрын уур амьсгалын эрс тэс үндсэн шинж тодорхой илрэхээс гадна уул, нуруу, тал хөндий зэрэг газрын гадаргын хэлбэрээс шалтгаалан уур амьсгал газар бүр харилцан адилгүй байдаг.             Зундаа 25-38 хэм хүртэл халж, өвөлдөө 32-41 хэм хүртэл хүйтэрдэг. Жилийн дундаж температур 6,7 сард 24 хэм дулаан, 1,2 сард -26 хэм хүйтэн байдаг. Жилд дунджаар 280-300 мм орчим хур тунадас ордог. Хамгийн их хур тунадас 1 ба 7 сард ордог. Гол төлөв баруун хойд зүгийн салхи зонхилдог. Салхины дундаж хурд 3-5 м/сек, хамгийн их салхитай сарууд 4,5 сар юм. Салхины хамгийн их хурд нь 17 м/сек хүрдэг. Сүүлийн жилүүдэд зундаа үе үе халуун болж бороо хур бага богино зун, урт хавар намар болох болсон нь байгаль экологийн өөрчлөлттэй шууд холбоотой юм.  

Орон нутгийн төсөв.Сумын 2012 оны төсвийн татварын нийт орлого нь 46.7 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 241.6 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 46.7 сая төгрөгийн орлогоос бүрдэнэ. Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 291.7 сая төгрөг байна. Нийт зардлын цалин 58.1 хувь, НДШ 20.3 хувь нь урсгал шилжүүлэг, 22.6 хувийн бусад зардал эзэлж байна. Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 16 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж, нийт орон нутаг улсын төсөвт 8.2 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна. 

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд 2012 онд нийт 5 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 5 га-д төмс, хүнсний ногоо, тэжээлийн ургамал 3 тн хурааж авсан.  

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. 

Дулаан хангамж

Сумын төв нэгдсэн дулаан хангамжгүй бөгөөд төсөвт байгууллагуудаас Ахлах сургууль, цэцэрлэг, СДНЭ, соёын төв, тамгын газар, цаг уур зэрэг байгууллагууд тус тусдаа нам даралтын тогоогоор халаалтын асуудлаа шийдвэрлэн түлшиндээ мод хэрэглэж байна. 

Шилжилт хөдөлгөөн

Тариат сум нь 5021 хүн амтай. Жил бүр шилжилт хөдөлгөөн ихсэх төлөвтэй байгаа. 2012 оны байдлаар шилжин явсан 158, шилжин ирсэн 79 хүн байна.  

Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуульСуман багийн нутагт байршилтай450 хүүхдийн хичээлийн байр нь 1960 онд баригдсан чулуун, зориулалтын барилга320 хүүхдийн хичээлийн байр нь 2009 онд баригдсан зориулалтын барилга240 хүүхдийн хичээлийн байр нь 1040 онд баригдсан модон, зориулалтын барилгаБДС- нь нийт 80 ажиллагсадтай Инженерийн төвлөрсөн хангамжид холбогдоогүй 

Цэцэрлэг

Хүүхдийн цэцэрлэгСуман багийн нутагт байршилтай90 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 135 хүүхэд сурч байна. Мөрөн багт 1 салбар байдаг бөгөөд нийт 20 хүүхэд суралцдаг. Нийт 21 ажиллагсадтай 1984 онд баригдсан зориулалтын барилга, блок хийцтэй. 2010 онд их засварт орсон боловч дээврээс дусаал их хэмжээгээр гоожин үйл ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй байдаг. Шинээр олон хүүхдийн багтаамжтай цэцэрлэг барих шаардлагатай. Инженерийн төвлөрсөн хангамжинд холбогдоогүй.

Эмнэлэг

Сум дундын эмнэлэгСуман багийн нутагт байршилтай20 ортой39 ажиллагсадтай, үүнээс их эмч 8, сувилагч 7, бага эмч 10, лаборант 1, үлдсэн нь туслах ажилтан. 1960 онд баригдсан чулуун, зориулалтын барилга одоогоор үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй гэсэн Мэргэжлийн хяналтын газрын дүгнэлт гарсан байгаа. Иймд өөр барилга байхгүй учраас энэ байрандаа үйл ажиллагаагаа явуулсаар байна. Шинээр эмнэлэгийн барилга барих шаардлагатай байна. Инженерийн хангамжид холбогдоогүй. 

Соёлын төв

Соёлын төв Тариат сумын Суман багт байршилтай 250 хүний суудалтай 8 ажиллагчидтай 1967 онд баригдсан зориулалтын барилга, чулуун хийцтэй Цаашид үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй гэсэн Мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан. Шинээр барилга барих шаардлагатай. Инженерийн төвлөрсөн хангамжид холбогдоогүй. 

Ахуй үйлчилгээ

1990 оноос өмнө Ахуйн үйлчилгээ ажиллаж байсан боловч хувьчлагдан татан буугдсан. Сумын төвд одоогоор нэгдсэн ахуй үйлчилгээний төв байхгүй байна. Ахуйн үйлчилгээний төв байгуулах талаар сум орон нутгийн түвшинд яригдаж байгаа. 

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 220 хүн ажиллаж байна. 

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Тариат сумын МАА, аялал жуучлал давамгайлсан сум. Сумын төв нь суурьшлийн бүс хүн амын механик өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 12.6 га-гаар нэмэгдсэн. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн өнөөгийн байдал: Олон нийтийн бүс 1.0 га Үйлдвэрлэлийн бүс 1.27 га Ногоон байгууламж, амралт аялал жуулчлалын бүс 20 га Хөдөө аж ахуйн бүс 15.25 га 2012 оны байдлаар иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 1.0 га газар, хаваржааны зориулалтаар 84700 м2 газар, иргэн, аж ахуйн нэгж аялал жуулчлалын зориулалтаар 12.3 га газар, иргэн, ААН байгуулга газар тариалангийн зориулалтаар 5.0 га газар эзэмшиж байна. 

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилга Тариат сумын Суман багт байрлалтай27 ажиллагчидтай 1998 онд ашиглалтанд орсон, блокон хийцтэй барилгаАлбан хаагчид нэг өрөөнд 3-4үүлээ сууж албан үүргээ гүйцэтгэдэг. Иймд албан хаагчид ажил үүргээ чөлөөтэй явуулах боломж хязгаарлагдмал байдаг. ЗДТГ-ын барилгыг шинээр өргөтгөн барих шаардлагатай хангамжинд өрөө нь хүрэлцэхгүй

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Арын сайхан хангай нутаг нь Цагаан идээгээрээ алдартай. Манай сум нь жил бүр “Улаанбаатар түншлэл”, “Цагаан сар” үзэсгэлэн худалдаанд амжилттай оролцож тэргүүн байруудыг эзэлсээр ирсэн. "Сум хөгжүүлэх сан", “Жижиг дунд үйлвэрлэлийг дэмжих сангаас иргэддээ Цагаан идээний төслөөр 15-3 сая төгрөгийн төслийг олгоод байна. 

Сумын хөшөө дурсгал

Дадагын амны хүн чулуун хөшөө-Цагааннуур баг

Сумын хөшөө дурсгал

Дэлгэрбулагийн хадны сүг зураг- Мөрөн баг 

Сумын хөшөө дурсгал

Хоргын тогоо: Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт Цэцэрлэг хотоос 180 километр зайд, Тэрхийн цагаан нуурын хөвөөнд орших хожуу унтарсан хүрмэн чулуун галт уул бөгөөд 8 мянган жилийн өмнө оргилж байгаад унтарчээ. Далайн төвшнөөс дээш 2210 метр, Хорго хавийн хүрмэн хад асга, ангал, хавцал гайхам сонин тогтоцтой, агуй, хонхор гүдгэр зэрэг нь нуугдаж хоргодох газар олон байдаг. Хамгийн хойд захад нь Хоргын тогоо байх бөгөөд тогооны өрх хөндлөнгөөрөө 200 метр, гүн нь 70-80 метр, 30-36 хэмийн налуутай. Ар болон амсраар нь хуш, шинэсэн ойд ургадаг бөгөөд цэцэг жимсээр элбэг. Хоргын тогооны халуун хайлмал чулуу урсаж байхдаа мушгирч атиралдан царцаж уур хийнд үлээгдэн дээшээ овойж гэр шиг хэлбэртэй болсон байна. Энэхүү гэр нь цоорхой тоонотой, хажуудаа хаалга үүдтэй 10 гаруй агуйг үүсгэсэн байдаг учраас нутгийнхан түүнийг чулуун гэр гэдэг. Хоргын тогооноос гадна Гичгэний баруун зүүн тогоо, Өлийн тогоо, Цагаан уул, Залаа толгой, Мандлын тогоо, Шаврын царам зэрэг 33 галт уул бий. Хоргын үзэсгэлэнт газрыг 1965 онд дархан цаазтай болгожээ. 

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь эрт дээр үеэсээ эрдэмтэн мэргэдийн өлгий нутаг бөгөөд хүний хөгжлийг тэргүүн эгнээнд тавьж суурилан хөгжинө гэж гарцаа тодорхойлон “Хөдөө аж ахуйн, мал аж ахуйн гаралтай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд: Мал аж ахуй: Хөдөө аж ахуй тэр дундаа мал аж ахуй бол Тариат сумын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн нэг хөдөлгөгч хүч юм. Тариат сум нь өнөөдөр 173 мянган толгой малтай бөгөөд сүүлийн 10-н жилд 50 хувиар өссөн дүн харагдаж байна.  Аялал жуулчлал: Хорго Тэрхийн цагааннуурын үзэсгэлэнт газруудыг түшиглэн аялал жуулчлал хөгжиж байгаа бөгөөд үүнийг дагаж бусад үйлчилгээний бизнесүүд хөгжиж байна. Үйлдвэрлэл: Тариат сум газар зүйн байрлал, дэд бүтэц хүн ам, зах зээлээрээ бусад сумдаас харьцангуй давуу талтай бөгөөд энэ нь жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх суурь боломж нь болж байна. ХАА болон МАА-н түүхий эдэд суурилсан жижиг дунд үйлдвэрүүд, байгалийн крамзитийн түүхий эдэд түшиглэн барилгын материалын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломжтой.