Архангай аймаг
харъяа сумдууд
Архангай аймаг
Булган сум
Ерөнхий мэдээлэл
Архангай аймгийн Булган сум нь 1972 онд байгуулагдсан бөгөөд, хуучнаар Сэцэн чин вангийн хошуунд 1923 онд, хуучин аймаг хошуудын нэрийг өөрчлөхөд Цэцэрлэг мандал-уулын аймгийн Хан-Өндөр уулын хошуунд тус тус харъяалагдаж байсан. 1931 оны 02 сарын 07 –нд Улсын бага хурлын тогтоолоор Монгол Улсын төвийн аймгийг 13 болгоход Цэцэрлэг мандал уулын аймаг хэд хэдэн аймагт хуваагдсаны нэг нь 35 сумтайгаар байгуулагдсан Архангай аймаг байлаа. Ийнхүү өнөөгийн Булган сум нь Цэцэрлэг хотод төвлөрөн, үйл ажиллагаагаа явуулж байв. 1951 онд Булган сумын төвийг нутгийн гүн тийш шилжүүлэн, эхлээд Суваргын ам, дараа нь Зуун модны Булагийн дэнжид суурьшуулсан байна. Зуунмод, Баянбулаг, Тамир, Тусгалт 4 багийн багийн нийт 815 өрхөд 2470 хүн амьдардаг. Хүн амын тоогоор Архангай аймгийн 19 сумаас сүүлээсээ 2-т, газар нутгийн хэмжээгээр эхний 10-т ордог.
Далайн түвшнээс дээш 2500 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Хангайн уулсын мужид багтдаг. 321946 га нутаг дэвсгэртэй. Нутгийн дөрөвний нэгээс илүү талбайг ой эзэлдэг. Үүнд: Шинэс, хуш, гацуур, хус, улиас, бургас, хайлаас зэрэг мод ургадаг. Монгол оронд байдаг гүзээлзгэнэ, аньс, бөөрөлзгөнө, самар, мөөг, хад, үхрийн нүд, тошлой, таван салаа, тарваган шийр, эмийн нэн ховор ургамал элбэг ургадаг. Уул нуруу хөвчдөө буга, согоо, янгир, ирвэс, бүргэд, тас, хэрэм, хүдэр, бор гөрөөс, үнэг, хярс, тарвага, зурам зэрэг амьтад элбэг байдаг. Одоогоор нөөц тогтоогдож, ашиглагдаагүй ч алт, төмөр, утаат болон усан болор, жонш, занар, шар улаан зоос, шаазангийн цагаан шавар зэрэг илэрцтэй, баялаг сайхан нутаг юм. Газар хөдлөлийн эрчим 8 балл. Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод, ой мод бүхий газар нутагтай.
Нийт газар нутгийн хэмжээ 321151.9 га.
Мал сүрэг
Мал сүргийн бүтэцСумын хэмжээнд 72413 толгой малтайгаас 7789 адуу, 17950 үхэр, 20771 хонь, 25903 ямаа байна. 480 малчин өрх, 80 малтай өрх байна.
Зам тээвэр
Архангай аймгаас Баянхонгор аймгийг холбосон шороон зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.
Ус хангамж
Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худагаас 70 гаруй иргэн, 3 ААН албан газрууд ундны усаа авч байна.
Шилжилт хөдөлгөөн
Тус сум нь Архангай аймгийн төвөөс 36 км зайтай оршдог. Нийт хүн амын 41 хувь нь сумын төвд амьдардаг.
Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж
Сургууль
Сумын дунд сургууль нь 9 жилийн тогтолцоотой.Булган сумын Зуунмод багт байршилтай300 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 260 хүүхэд суралцаж байна40 багш, ажиллагчидтайШинэ барилга барихаар төлөвлөж байна.
Эрүүл мэнд
Суманд 10 ортой 1 эмнэлэг, Эрхлэгч их эмч 1, бага эмч 5, 16 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна. 2012 онд нийт 20 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 794, осол гэмтэл 8, халдварт өвчлөлийн 4 тохиолдол гарсан байна.
Соёл спорт
1962 онд ашиглалтанд орсон 300 хүний суудалтай. Соёлын төвийн модон барилга ашиглалтын шаардлага хангахаа байж мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарч, үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг үйл ажиллагаа явуулж байна.
Ажиллах хүч салбараар
Төрийн байгууллагад 141 хүн ажиллаж байна.
Хот байгуулалт газрын харилцаа
Булган сумын төв нь мал аж ахуй, модны үйлдвэрлэлийн давамгайлсан суурин юм. Сумын төвийн суурьшлын бүс хүн амын механик өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 5 гагаар нэмэгдсэн. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:Олон нийтийн бүс 72,74 гаүйлдвэрлэлийн бүс 0 ганогоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс 2.30 гахөдөө аж ахуйн бүс 191033,1га2012 оны байдлаар 240 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 26.2 га газар өмчилж, 160 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 10.9 га газар, 3 иргэн, аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын зориулалтаар 6.0 га газар, 142 иргэн, аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 477,67 га газар эзэмшиж байна.
Суманд хэрэгжиж буй төслүүд
Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргаа-II төсөл Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдБаг хөгжүүлэх санСум хөгжүүлэх санМалчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх сан зэрэг болно.
Сумын хөшөө дурсгал
Манай сум нь нэн эртний түүхтэй. Ар хошигтын агуйд эртний хүмүүс амьдарч байсан гэж эрдэмтэд үздэг. Шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох хадны сүг зураг, дөрвөлжин булш, буган хөшөө, хиргэсүүрүүд, түрэгийн үед холбогдох булш зэрэг эртний хүмүүсийн дурсгалууд бий.Ар хошигтийн агуйШинэ чулуун зэвсэг, хүрлийн үед холбогдох хадны сүг зураг зэрэг эртний хүмүүсийн дурсгалууд/Урд Тамирын эх, Тусгалт багуудын нутагт байдаг./Майдар чулуу/18-р зууны үед босгосон 2 м өндөр бурхан/Буган хөшөө/Сумын төвөөс урагш Тээлийн амны хөшөөгийн дэнжид 1.5 м өндөр чулуун буган хөшөө /Хорвоод хосгүй шатар/Архангай аймгийн уугуул иргэн С.Мөнхөө тана, шүрний жижиг хэлтэрхий дээр таван хошуу малын дүрсийг ган зүүний үзүүрээр сийлж, энгийн нүдээр харагдахгүй жижиг шатар урлан бүтээжээ./Тэх харайхын хавцал Булган сумын нутаг урд Тамирын эхэнд байдаг үзэсгэлэнт хавцал юм.
Сумын индекс
Төрлийн нэрэн дээр дарж дэлгэрэнгүй харна уу| Боловсрол: | 0.654429000 |
| Эрүүл мэнд: | 0.625233333 |
| Эдийн засаг: | 0.315791428 |
| Бусад: | 0.696815000 |
| Дэд бүтэц: | 0.333333333 |
| Байгаль орчин: | 0.666665000 |
Архангай аймгийн баруун хэсэгт: Архангай аймгийн төвөөс 36 км,Улаанбаатар хотоос 526 км –т байрладаг.Тус сум нь Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт, Галуут сум, Архангай аймгийн Тамир, Цэнхэр, Батцэнгэл, Эрдэнэбулган сумдтай хиллэдэг.
Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -25 С7 дугаар сарын дундаж температур +20 Сжилийн дундаж салхины хурд 4-6 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 300-400 мм
Сумын төсвийн нийт орлого нь 109.5 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 3.169,300 төгрөг, сумын өөрийн орлого 47.9 сая төгрөгийн орлогоос бүрдсэн.Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 985.7 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 62.8 хувь нь цалин, 7.2 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 14.2 хувь нь урсгал шилжүүлэг, 10.6 хувь нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 16 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж, нийт орон нутаг улсын төсөвт 109.5 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.
Газар тариалан
Сумын хэмжээнд нийт 42 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 24 га-д төмс, хүнсний ногоо, тэжээлийн ургамал 18 га –д тариалж байна.Сумын хэмжээгээр жилд 17 га талбайд үр тариа, 20 га талбайд төмс, 4 га талбайд хүнсний ногоо, 18 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж, 186 тонн төмс, 191 тонн хүнсний ногоо7.2 тонн тэжээлийн ургамал хураан авч байна.
Цахилгаан хангамж
Сум нь төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон.
Хүн ам өрхийн тоо
Сумын хүн амын 45 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 45 хувь нь хүүхэд, 10 хувь нь ахмадууд байна.
Орон сууц хангамж
Сумын төвийн 325 өрх хашаа байшин, гэрт амьдарч байна.
Боловсрол
Сумын дунд сургуулийн 10 бүлэгт 260 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 17 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 98,6 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 97,3 хувьд хүрсэн. 21 багш, 19 ажиллагчидтай үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Цэцэрлэг
Хүүхдийн цэцэрлэг Булган сумын Зуунмод багт байршилтай.50 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 75 хүүхэд хүмүүжиж байна15 багш, ажиллагчидтай1958 онд байгуулагдсан. 2008 онд шинэ байртай болсон боловч 50 хүүхэд хүлээн авах хүчин чадалтай. Одоогоор бага ангийн нэг бүлгийг гэрт байрлуулж байна. Цаашид цэцэрлэгийн байрыг өргөтгөх шаардлагатай байна.
Эмнэлэг
Эрүүл мэндийн төвБулган сумын Зуунмод багт байршилтай.10 ортой1 их эмч, 5 бага эмч 4 сувилагч нийт 22 ажиллагчидтай.1988 онд ашиглалтанд орсон бетонон хийцтэй зориулалтын барилга. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангаж байгаа боловч өргөтгөл хийх шаардлагатай.
Соёлын төв
Соёлын төвБулган сумын Зуунмод багийн төвд байршилтай300 хүний суудалтай5 ажиллагчидтай1952 онд ашиглалтанд орсон модон хийцтэй, зориулалтын барилга. Тус барилга нь 2008 онд ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан боловч өөр байр байхгүй тул үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.
Ажилгүйдэл ядуурал
Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 235 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 60 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 30 хувийг дээд, 40 хувийг тусгай дунд, 10 хувийг бүрэн дунд, 15 хувийг бүрэн бус дунд, 5 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.
Засаг даргын тамгын газар
ЗДТГ-ын барилгаБулган сумын Зуунмод багт байршилтай27 ажиллагчидтай1969 онд ашиглалтанд орсон блокон хийцтэй, зориулалтын бус үйлчилгээний барилга. Ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан боловч өөр байр байхгүй учраас үйл ажиллагаа явуулж байна.
Сумын сор бүтээгдэхүүн
Иргэн Х. Гомбо эзэнтэй “Их нөөц” ххк нь:”Сүүн хурууд”–аар улсад сор бүтээгдэхүүнээр шалгарсан“Тээл Архангай” ХХК нь “Сийлбэр гэр” болон “Модон эдлэлүүд”
Сумын онцлог
Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцөлийг бүрдүүлэх Ажлын байрыг 2 дахин нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх.