Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшинээс дээш 890-1375 м өргөгдсөн.Физик газар зүйн хувьд Хангайн нурууны шувтарга, Сэлэнгийн сав, тал хээрийн бүсэд багтдаг. Газар хөдлөлийн эрчим 3.6 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр, элсэнцэр хүрэн хөрстэй, мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 52530 га.

Мал сүрэг

Мал сүргийн бүтэцСумын хэмжээгээр нийт 33048 толгой мал тоологдсон. Үүнд: адуу 1880, үхэр 4302, хонь 14602, ямаа 12264. Сумын хэмжээгээр нийт цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн  9.3 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 28.1 хувь болж байна. 104 малчин өрх, 162 мал бүхий өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн  49.7 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Дархан Сэлэнгийн төв замаас сумын төв хүртэл 11 км асфальтан замтай Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 6 худаг, 50м3/хоног хүчин чадалтай 1 ус зөөлрүүлэх, цэнгэгжүүлэх төхөөрөмжтэй.

Дулаан хангамж

Сумын төвд 5 бага оврын уурын зуух, 1 цахилгаан халаагуураар дулааны хэрэгцээгээ хангаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуульСүмбэр 1-р багт  байршилтай360 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 340 хүүхэд суралцаж байна5 багш, ажиллагчидтай1980 онд ашиглалтанд орсон, бага оврын уурын зуухтай, тоосгон хийцтэй, 2012 онд их засварт орсон

Цэцэрлэг

Сүмбэр багт байршилтай75 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 110 хүүхэд хүмүүжиж байна18  багш, ажиллагчидтай1980 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Бага оврын халаалтын зуухтай. Их засвар огт хийгдэж байгаагүй учир ангиудын шалнаас мөөгөнцөр үүссэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан мөн нэг ангид байх хүүхдийн тоо хэтэрсэн тул шинэ барилга барих шаардлагатай.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвСүмбэр 1-р багт байршилтай7 ортой2 их эмч, 1-НЭМА, 5 бага эмч, 4 сувилагч нийт 24 ажиллагчидтай1977 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга.Бага оврын уурын зуухтай. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангахгүй гэсэн МХЕГ-аас дүгнэлт гарч байсан барилга нь 2004 онд элэгдлийн хугацаа дууссан учраас өвлийн улиралд хана, шал, тааз, хаалганаас хэдий сайн дулаалсан боловч сийгэж, хавар, зун намрын улиралд дусаал гоожиж хэвтэн эмчлүүлж байгаа хүмүүсийн тав тухтай таатай орчин алдагдаж эдгэрэлт удааширч 30 хувь нь үр дүнгүй болж байна Иймээс шинээр барилга барих шаардлагатай байна.

Соёлын төв

Соёлын төвСүмбэр 1-р багт байршилтай250 хүний суудалтай10 ажиллагчидтайҮйл ажиллагаа зохион байгуулахад олон нийтийн тав тухтай аюулгүй орчин бүрдээгүй.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэн 25 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 52 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшнээр нь авч үзвэл 13 хувийг дээд, 4 хувийг тусгай дунд, 61 хувийг бүрэн дунд, 16 хувийг бүрэн бус дунд, 6 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаСүмбэр  багт  байршилтай5 ажиллагчидтай1987 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Өөрийн байранд цахилгаан халаагууртай. ЗДТГ-ын өргөтгөлийн барилга нь өөрсдийн ажилчдын хүчээр стандартын бус аж ахуйн аргаар баригдсан учир шаардлага хангахгүй, Шинээр ЗДТГ-ын барилга барих шаардлагатай.

Сумын хөшөө дурсгал

Байрлал: Сумын төвд Хөдөлмөрийн баатар С.Цагааншүхэртийн дурсгалын самбар бий.Атар газар эзэмших  анхны аянаар Төв аймгийн Жаргалантын САА-гаас хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн тэрээр газар тариалангийн үйлдвэрлэлд 40 гаруй жил хөдөлмөр бүтээлээ зориулсан. С.Цагааншүхэрт нь 1961 онд Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар цолоор шагнагдсан нь тус сумын анхны хөдөлмөрийн баатар юм. Энэхүү хүндтэй хүний дурсгалыг хүндэтгэн сум байгуулагдсаны 30 жилийн ой буюу 2007 оны 07 сард дурсгалыг мөнхрүүлэх зорилгоор сумын ЗДТГ, түүний төрөл төрөгсэдтэй хамтран энэхүү хөшөөг  босгосон болно.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Жишиг сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй  болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцөлийг бүрдүүлэх  Ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг  хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтэц, орон сууцны хангамжийг дээшлүүлэх

Сумын индекс

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -38С7 дугаар сарын дундаж температур +32Сжилийн дундаж салхины хурд 4-9м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 300-400 мм

Орон нутгийн төсөв Төв аймгийн Сүмбэр сумын орон нутгийн төсвөөс санхүүжигдэх нь 211.4 сая төгрөг, өөрийн орлогоос 9.5 сая төгрөг, нийт төсвийн зардал нь 221 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 75,6 хувь нь цалин, 8,3 хувь нь НДШ, 15.7 хувь нь урсгал зардал 0,4 хувь нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэц Сумын хэмжээнд нийт 52 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж 18.3 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж улсад 30.6 сая, аймагт 203.4 сая, орон нутагт 56.0 сая нийт 290.0 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.Тус сум 1500.0-2000.0 сая төгрөгийн газар тариалангийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, 900.0-1300.0 сая төгрөгний бүтээгдэхүүн зах зээлд борлуулж байна. “Таван Эрдэнэ” ХХК, “Өгөөж Сүмбэр” ХХК зэрэг томоохон аж ахуй нэгж үйл ажиллагаа явуулж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээгээр жилд 4380 га талбайд үр тариа, 450 га талбайд төмс, 50.7 га талбайд хүнсний ногоо, 400 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж,8050 тонн үр тариа, 8250  тонн төмс, 750 тонн хүнсний ногоо, 850 тонн тэжээлийн ургамал хураан авсан.

Цахилгаан хангамж

Сум нь төвийн эрчим хүчний сүлжээнд холбогдсон.

Ариутгах татуурга

Ариутгах цэвэрлэх байгууламж байхгүй. /хуучин САА-н үед ашиглаж байсан байгууламж эвдэрч 1989 оноос хойш ашиглагдаагүй /

Хүн ам өрхийн тоо

Сумын хүн амын  47.9 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 37.6 хувь нь хүүхэд, 14.5 хувь нь ахмад настан байна.

Орон сууц хангамж

Сумын төвд нийт 535 өрх амьдарч байна.Үүнээс: Хувийн байшинд амьдардаг 314Гэрт  амьдардаг 221Нийтийн орон сууц байхгүй. 2 давхар 12 айлын орон сууц 1990 оноос хойш төвлөрсөн халаалтгүй болж ашиглагдахаа больсон.  

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 12 бүлэгт 306 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 34 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 78 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 80 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 90 хувьтай байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 12 багш хамрагдсан байна.

Дотуур байр

1980 онд ашиглалтанд орсон,  бага оврын уурын зуухтай50 хүүхдийн хүчин чадалтай.Энэ онд сумын малчдын 25 хүүхэд хамрагдан амьдарч байна.Дээвэр болон өрөөнүүдэд их засвар оруулах шаардлагатай.

Эрүүл мэнд

Суманд 7 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 11 эмнэлгийн дунд мэргэжилтэн, 11 туслах ажилтантай үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 2012 онд нийт 32 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл гараагүй.Мөн сумын эмнэлэгт 271 хүнийг хэвтэн эмчлүүлж 2212 ор хоног ашигласан ба амбулатор болон стационарт нийт 2683 үзлэгийг тус тус хийсэн байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 299, осол гэмтэл 4, халдварт өвчлөлийн  4  тохиолдол гарсан байна.

Соёл спорт

Соёлын төв нь 1986 онд ашиглалтанд орсон 250 хүний  суудалтай урлаг заал, спорт заалтай, 20 хүний суудалтай нийтийн номын сантай тоосгон ханатай, цутгамал дээвэртэй 2 давхар барилга. Бага оврын НРЖ-30 халаалтын системтэй. Соёлын төвд жилдээ дундажаар 47 урлагийн үйл ажиллагаа, 6 төрлийн дугуйлан,  номын сангийн үйлчилгээ зэрэг соёл урлагийн бүх үйл ажиллагаа явагддаг.Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 12 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 3 цэг, оёдлын 1, салангид үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Ажиллах хүч салбараар

Сумын ЗДТГазар 22, Сургууль 45, Цэцэрлэг 18, Эмнэлэг 24, Соёлын төв 10, нийт 119 хүн төрийн албанд ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Сүмбэр сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй- эрчимжсэн аж ахуй давамгайлсан газар юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2013 онд аймгийн төсвийн хөрөнгөөр хийгдэхээр төлөвлөгдсөн. Сум шинэ суурьшил үүсгэхээр тариалангийн атаршсан талбайг хот суурингийн газарт шилжүүлж өмчлүүлж байна.Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:орон сууц, олон нийтийн бүс 50.76 гаүйлдвэрлэлийн бүс 20 ганогоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс 25 гахөдөө аж ахуйн бүс 176.46 га2012 оны байдлаар 339 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 62.6 га газар өмчилж,112 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 7.84 га газар, 353 иргэнд 1382.1 га, 40 аж ахуйн нэгжид 8341.05 га газрыг газар тариалангийн зориулалтаар эзэмшүүлж байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Сумын хэмжээнд 2013 онд “Малжуулах” төсөлд 5 өрх хамруулан хэрэгжүүлж байна.

Сумын хөшөө дурсгал

Түрэгийн үеийн хүн чулууны цогцолбор газар  Загдалын голын бэлд орших Түрэгийн үеийн хүн чулууны цогцолборт газар нь Сүмбэр сумын төвөөс зүүн хойш 7 км гаруй газар сумын 2-р багийн нутаг дэвсгэр дээр байрладаг. Энэхүү Түрэгийн үеийн түүх соёлын дурсгалт газрыг манай өвөг дээдэс үе удам дамжуулан тахин шүтэж хайрлан хамгаалж, үе улиран бидэнд өвлүүлэн үлдээсэн юм. Хүн чулууны цогцолбор нь 7-н төрлийн дурсгалт зүйлсээс бүрддэг ба түүнийг боржин чулуугаар хийсэн байдаг билээ. Уг цогцолбор нь Төв аймгийн тусгай хамгаалалтад байдаг ба Сүмбэр сумын Засаг даргын 2007 оны 9- сарын 18-ны 98-р тоот захирамжийн дагуу хамгаалалтад авсан билээ

Сумын онцлог

Нутаг дэвсгэрийн хэмжээ бага, дэд бүтэц сайтай. Улаанбаатар хот, Дархан, Сүхбаатар хотуудыг холбосон төв замд ойр.Ямар нэгэн уурхай байхгүй. Газар тариалан, төмс хүнсний ногоо, эрчимжсэн болон өндөр ашиг шимт мал аж ахуй эрхэлдэг.