Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1000-1500 м өргөгдсөн. Физик газарзүйн хувьд Хангайн бүсийн Хэнтийн нурууны тайга зонхилсон  мужийн Хэнтийн төв хэсгийн тайгын тойрог болон Хэнтийн зах уулсын ойт хээрийн бүс , геоморфологийн хувьд Хэрлэн- Туул-Онон гурван мөрний  сав газарт багтдаг. Газар хөдлөлийн эрчим 3-4 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь ой хээрийн бүсэд багтаж мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 672063 га.

Мал сүрэг

Мал сүргийн бүтэцСумын хэмжээнд  59073  толгой малтайгаас 17 тэмээ, 5790 адуу, 10503 үхэр, 25517 хонь, 17246 ямаа байна.Сумын хэмжээгээр нийт цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 5907 толгой мал тоологдсон нь нийт малын 10 хувь болж байна. 338 малчин өрх, 60 мал бүхий өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 53.4 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Улаанбаатар хотоос Багануур дүүрэг хүртэл  засмал замтай, Багануур дүүргээс сумын төв хүртэл шороон замаар холбогдсон. Багууд хоорондоо   шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 1 гүний худаг, 30 м3 багтаамжтай 2 усан сан, 1 ус зөөлрүүлэх, цэнгэгжүүлэх төхөөрөмж байна.  

Хүн ам өрхийн тоо

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуульСумын төвийн Булаг багт байршилтай320  хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 198 хүүхэд суралцаж байна35 багш, ажиллагчидтай1988 онд ашиглалтанд орсон,  инженерийн бие даасан хангамжтай, угсармал хийцтэй, чанар дунд зэрэг, үзэмж муу

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн 8 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 1 их эмч, 11 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд ажиллаж байна.2012 онд нийт 33 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 513, халдварт өвчлөлийн тохиолдол гараагүй байна.

Соёл спорт

1978 онд ашиглалтанд орсон, 200 суудалтай. Соёлын төв нь номын сан, орон нутаг судлах танхим, хөгжим, бүжгийн дугуйлан зэрэг соёлын үйлчилгээг иргэдэд хүргэн ажиллаж байна. 2012 онд 51 соёлын  арга хэмжээ зохион байгуулж давхардсан тоогоор 7406 хүнд соёлын үйлчилгээг хүргэсэн байна.Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн  спорт зааланд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна. Хөнгөн атлетикийн улсын рекордч Дамдинсүрэнгийн нэрэмжит намрын спартакиад, Улсын цолтой бөхчүүдийн нэрэмжит Бөхийн барилдаанууд жил бүр уламжлал болон зохион байгуулагдаж  байна.Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 7 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 1 цэг, үсчин гоо сайхны 1, гутал засварын 1, оёдолын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг тус тусдаа үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад  145 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Мөнгөнморьт сумын төв нь Засаг захиргаа-мал  аж ахуй -үйлчилгээний үүрэг давамгайлж байна.Өнөөгийн байдлаар 542 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 212,64 га газар өмчилж, 351 иргэн, аж ахуйн нэгж, өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 34,57 га газар,  6 иргэн, аж ахуйн нэгж үйлдвэрлэл үйлчилгээний  зориулалтаар 77,7 га газар, 27 иргэн, аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын  зориулалтаар 217,1 га газар, 17 иргэн, аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 1733 га газар эзэмшиж байна.Сүүлийн 4 жилд цэцэрлэгийн барилга 420 сая төгрөг, Цагдаагийн кабон 65,2 сая төгрөгөөр нийт 485,2 сая төгрөгөөр баригдаж 100 хувийн гүйцэтгэлтэй улсын комиссд хүлээлгэн өгсөн.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргаа төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдМонголын мянганы сорилтын сангийн Хот орчмын бэлчээрийн төсөл

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Зууны манлай арслан Лувсанмөрийн Чимэдийн хөшөөБайгуулагдсан он: 1998Хөшөө дурсгалын намтар: Зууны манлай арслан Л.Чимэдийн хөшөөг 1998 онд түүний үр хүүхдүүд бүтээн, төрсөн нутагт нь барьж мөнхжүүлсэн.

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Хэлмэгдэгсдийн хөшөө Байгуулагдсан он:  2009 он.Хөшөө, дурсгалын намтар:  Хөшөөг 2009 онд Базарсадын үр хүүхэд , ахан дүүс нь шинэчлэн босгосон.

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Мэлхийн хөшөөБайгуулагдсан он: 2011 онХөшөө дурсгалын намтар: Дунд сургуулийн 1987 оны 8Б ангийн сурагчид босгосон.

Сумын онцлог

Байгалийн баялаг, ан амьтан ихтэй, Түүх дурсгалын газрууд олонтой учраас аялал жуулчлал хөгжих боломжтой.  Жаргалант багт  Бугын аж ахуйг хөгжүүлж одоогоор 16 бугатай байна.  Сумын зүүн хэсэгт Их хаадын цогцолбор барих төсөл хэрэгжиж байгаа нь аялал жуулчлал хөгжих нөхцөлийг бүрдүүлж байна.

Сумын индекс

Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай1 дүгээр сарын дундаж температур -24,3 С7 дугаар сарын дундаж температур +19,3Сжилийн дундаж салхины хурд 3,2 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 237 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн татварын нийт орлого нь 85,7 сая төгрөг,  улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 709.9 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 1.6 сая төгрөг байна. Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 1051,8 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 59,1 хувь нь цалин,  6,4 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 34,5 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 22 аж ахуйн нэгж, байгууллага үйл ажиллагаа явуулж 217,8 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж улсад 6,6 сая, аймагт 106,4 сая, орон нутагт 85,8  сая нийт 198,8 сая төгрөгийн татвар төвлсөн байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт тариалан эрхлэх зориулалттай эргэлтийн талбай 2118.8 га талбайтайгаас 2012 оны байдлаар 17 иргэн, ААНэгжид Сумын Засаг даргын захирамжаар 1733 га талбайг олгосон. Үүнээс  төмс 18 га-д , хүнсний ногоо 5 га-д , 100 га-д улаан буудай, арвай 100 га-д, ногоон тэжээл 400 га-д  тус тус тариалж байна.Сумын хэмжээгээр 282 тонн үр тариа, 252 тонн төмс, 50 тонн хүнсний ногоо, 1200 тонн тэжээлийн ургамал хураан авч байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь 1985 онд төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 1988 онд баригдсан /10/04квт-ын дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төвд ЗДТГазар, Соёлын төв, Хэрлэн цэцэрлэг, Эрүүл мэндийн төв, Банкууд, Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулиудын харъяа нийт 7 уурын зуух ажиллаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Улаанбаатар хот, Багануур дүүрэгтэй хаяа нийлэн оршдог нийт хүн амын 41 хувь нь сумын төвд амьдардаг,  Хот дагасан дүүрэгт ойрхон тул шилжилт хөдөлгөөн ихтэй байдаг.Сумын хүн амын 65.7 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 28.9 хувь нь хүүхэд, 5.4 хувь нь ахмадууд байна. Иргэд амины сууц болон гэрт амьдарч байна.

Боловсрол

ЕБ-ын 9 жилийн сургуулийн 9 бүлэгт 198 хүүхэд өдрөөр суралцаж, АББ-ын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 2 хүүхэд суралцаж байна. Бага боловсролын хамран сургалт 100 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 98 хувьд хүрсэн. Мэргэжлийн багшийн хангалт 100 хувь. Мэргэжил дээшлүүлэх сургалтанд нийт багш нар хамрагдаж байна.

Цэцэрлэг

Булаг багийн Хэрлэн хэсэгт  байршилтай75 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 115  хүүхэд хүмүүжиж байна20 багш, ажиллагчидтай2008 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй зориулалтын барилга. Бохирын асуудлыг зөөврийн соруулдаг зориулалтаар хийсэн боловч цэвдэг ихтэйгээс болж бохирын ёмкосьт усанд өргөгдөн газрын хөрсөн дээр гарч ирснээс ашиглах боломжгүй болсон учир инженерийн дүгнэлт гаргуулан ашиглахгүй байна. Цаашид бохирын асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвБулаг багт  байршилтай8 ортой1 их эмч, 2 бага эмч, 4 сувилагч нийт 24 ажиллагчидтай2007 онд ашиглалтанд орсон  тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн бие даасан хангамжтай. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангасан.

Соёлын төв

Булаг  багийн Хэрлэн хэсэгт  байршилтай200 хүний суудалтай5 ажиллагчидтай1976 онд ашиглалтанд орсон модон барилга. Аж ахуйн аргаар баригдахдаа соёлын төвийн зориулалтын барилгын шаардлагад нийцээгүй, биеийн тамир, бүжгийн танхим, бүлгэм дугуйлан хамтлаг хичээллүүлэх сургалтын өрөө танхим байхгүй, ганцаарчилсан сургалт явуулах боломжгүй юм. Тус барилгын суурь нь ялзарснаас болж мөөгөнцөр үүссэн байдалтай байгаа тул шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажилгүйдэл ядуурал

Cуманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийн тоо 37 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 59,4 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр авч үзвэл 5,4 хувийг дээд 8,1 хувийг тусгай дунд 32,4 хувийг бүрэн дунд 54,0 хувийг бүрэн бус дунд 0 хувийг бага буюу боловсролгүй иргэд эзэлж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаБулаг багийн Хэрлэн хэсэгт байршилтай42 ажиллагчидтай1957 онд ашиглалтанд орсон  шаваран хийцтэй барилга. Аж ахуйн аргаар баригдсан, эдэлгээний хугацаа дууссан, хойд талаасаа хананд нуралт өгсөн, мөөгөнцөр үүссэн, өрөө танхимын хүрэлцээгүй зэргээс мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт гарч шинээр барилга бариулахаар шийдвэрлэсэн.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Бүтээгдэхүүний нэр: Хушны самарСамар боловсруулах  үйлдвэрийн гол бүтээгдэхүүн хушны самар юм. Уг бүтээгдэхүүнийг хоршооны самар боловсруулах үйлдвэрээс 100 гр-аар савлан гаргадаг бүтээгдэхүүний найрлага: Тос – 59,9 хувь     ,  уураг-16,9 хувь,эслэг- 2,2 хувь      B1-0.6мг,     B2-0.17мг, B3-1,4     хувь,  E-10мг,     илчлэг- 660 ккалХушны самар уураг их хэмжээгээр агуулсан шингэц сайтай тосны тэжээллэг чанар нь өвчин анагаах чадвартай. Цусны өвчин, зүрхний үйл ажиллагаанд эерэгээр нөлөөлөхөөс гадна тархины эд эсийг сэргээж тамир тэнхээг нэмэгдүүлнэ. Ясны шохойжилт  үүсэхээс сэргийлдгээс гадна цусан дахь холестриныг бууруулж цусны даралтыг тогтворжуулах үүрэгтэй. Жирэмсэн болон хөхүүл эмэгтэйчүүд бага насны хүүхдүүдэд илүү тэжээлтэй.

Сумын хөшөө дурсгал

Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч зохиолч Өвгөөдэй Цэндийн Дамдинсүрэнгийн хөшөөБайгуулагдсан он: 1998,  2002Хөшөө, дурсгалын намтар: Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч зохиолч Өвгөөдэй Цэндийн Дамдинсүрэнгийн хөшөөг түүний мэндэлсний 90 жилийн ойг тохиолдуулан үр хүүхдүүдийн санаачлагаар уран барималч Бадрал зохион бүтээсэн.

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр:  Шүүгч С.Намсрай Байгуулагдсан он: 2010 он Хөшөө дурсгалын намтар: 2010 онд Их жанжин Сүхбаатарын одонт ахмад шүүгч Сэрээтэрийн Намсрайн дурсгалд зориулж үр хүүхдүүд, ач зээ нар нь босгосон.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, аялал жуулчлал, өрхийн үйлдвэрлэлийг дэмжиж  бие даан хөгжих” зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж, бүс нутгийн хэрэгцээг хангахТүүх дурсгалт  газар болон Хан Хэнтийн дархан цаазат газрыг түшиглэн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх Газар тариалан, төмс хүнсний ногоо тариалах ажлыг дэмжин хүнсний хэрэгцээгээ хангах мөн сумын болон бүс нутгийн малын тэжээлийн хэрэгцээг хангахМалчдын бүлэг хоршооллыг дэмжиж малын гаралтай түүхий эдийг анхан шатны боловсруулалтанд оруулан хөдөө аж ахуйн биржээр дамжуулан борлуулж  малчдын орлогыг нэмэгдүүлэхНийгмийн дэд бүтэц,  Орон сууцны   хангамжийг дээшлүүлэх