Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшинээс дээш 1570 м өргөгдсөн. Хангайн нурууны шувтрах үзүүр Дэлгэрхаан, Тарамцаг, Угалз Гурван өндөр, Баян-Өндөр, Өршөөлт, Долоон зэрэг томоохон уулууд Гүн нуур, Халзан, Гурван тарган, Их бага хөшөөт зэрэг нуур голуудтай эмчилгээ сувилгааны журмаар хэрэглэдэг Хүрхэрээ, Саарал морьт, Давстын нуур зэрэг рашаан ус байдаг. Газар хөдлөлийн эрчим 6 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь тал хээрийн бүсэд хамаардаг бөгөөд мал аж ахуй эрхлэхэд нэн тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 803934 га

Мал сүрэг

Мал аж ахуй Сумын хэмжээгээр 2012 онд нийт 93760 тоо толгой мал тоологдсон. Үүнээс:тэмээ 134, адуу 6275, үхэр 3581, хонь 47621, ямаа 36149 байна.

Зам тээвэр

Сумын төвөөс засмал зам 87 км зайд оршдог. Өвөл, хавар, зуны улиралд цас, шар усны үер, бороо зэрэг байгалийн үзэгдлийн улмаас зам даваа хаагдах хүндрэл ихээр гардаг.

Ус хангамж

Сумын төвд 1 гүний цэвэршүүлэх төхөөрөмжтэй худагтай. Сумын хэмжээд 2000 оноос хойш шинээр гаргасан буюу их засвар хийгдсэн.

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд төвлөрсөн системд холбогдсон 8 айлын  3 орон сууц байгаа бөгөөд бусад нь амины орон сууц, гэр  байна.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9-н жилийн сургуулийн 10 бүлэгт 173 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 20 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 87,7 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 80,2 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувьтай байна.

Дотуур байр

2011 онд дээврийг шинэчлэн шувуун нуруутай болгосон. 2012 онд их засвар хийгдсэн.80 хүүхдийн ор бүхий хүчин чадалтай Халаалтын төвлөрсөн системд холбогдсонБохирын нэгдсэн системгүй, энгийнЖорлон нь гаднаа байрладаг1988 онд ашиглалтанд орсон, 12 давхар, барилгын чанар дунд зэрэг, 2012 онд засвар хийсэн.

Эрүүл мэнд

1923 онд анх Нурамт гэдэг газар байгуулагдсан. 1988 онд 3-р зэрэглэлийн нэг загварын стандарт барилгатай болсон. 8 орны хүчин чадалтай доторын 4, төрөх 2, хүүхдийн 1 , халдвартын 1 ортой. Их эмч 1, бага эмч 4, сувилагч 4, нийгмийн эрүүл мэндийн ажилтан 1, эм найруулагч 1 ажиллаж байна. 2012 онд нийт 40 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 294, халдварт өвчлөлийн  10  тохиолдол гарсан байна.

Соёл спорт

1930 оны эхээр соёл урлагаа хөгжүүлэх үүднээс Улаан гэр ухуулах байр анх байгуулагдсан. 1939 онд тэр үеийн их хийд байсан Норовчоймболон хийдийг сэргээн засварлаж нийтийн улаан булан байгуулж түүндээ нутгийн ард иргэдээс авьяаслаг дуучид хөгжимчдийг оролцуулж ший жүжиг тавьдаг байв. 1973 онд сумын клуб  ашиглалтанд орж, 1989 оноос Соёлын төв нэртэй болгон 150-200 хүний суудалтай Соёлын төвийн барилга нь  ашиглалтын шаардлага хангахаа байж мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан ч үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан,  номын сангийн үйлчилгээ зэрэг соёл урлагийн бүх үйл ажиллагаа явагдаж иргэдэд соёлын үйл ажиллагааг хүргэсээр байна.

Шашин сүм хийд

Дэлгэрхаан сумын НОРОВЧОЙМБИЛИН хийд 1993 онд ашиглалтад орсон ба 2011 онд сэргээн засвар хийгдсэн. Улаанбаатар хотоос Дүйчин сайн хишиг өдрүүдэд лам хуврага ирж ном хурж ерөөл айлгадаг.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 22 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 59 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг насны ангиллаар  нь авч үзвэл 5 хүн 20-24 насныхан, 1 хүн 25-29 насных,  2 хүн 30-34 насных, 6 хүн 35-39 насныхан, 2 хүн 40-44 насных, 4 хүн 45-49 насныхан, 2 хүн 50-59 насныхан байна.

Барилга

Орон нутгийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар болон Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдсэн барилга байгууламж байхгүй.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Дэлгэрхаан сумын айраг чимчигнэсэн амт сэнгэнэсэн үнэрээрээ брэнд бүтээгдэхүүн болсон  билээ. 2010 онд төв аймгагт болсон ‘’НЭГ СУМ НЭГ БҮТЭЭГДЭХҮҮН’’ үзэсгэлэн худалдаанд оролцон Төв аймгийн брэнд бүтээгдэхүүнээр шалгарсан билээ Сур суран эдлэлЖавхлант малчдын бүлэг Б.Батсайхан 2008 оноос эхлэн сур суран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж сум, аймгийн үзэсгэлэн худалдаанд тогтмол оролцож 2012 онлд аймгийн ‘’НУТГИЙН ӨГӨӨЖ ‘’үзэсгэлэн худалдаанд оролцож аймгийн брэнд бүтээгдэхүүнээр шалгарсан .

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Иргэд олон нийтийн санал, санаачлагад тулгуурлан өрхийн хөгжлийг дэмжих замаар сумын эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэн иргэдийн ажиллаж амьдрах таатай орчинг бүрдүүлэх” зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Төсвийн зарцуулалтын үр ашгийг дээшлүүлж төсвийн ил тод байдлыг хангахИргэд малчид хөрөнгө хүчээ нэгтгэн хөдөлмөрөө хорших замаар хоршоо байгуулж ажиллахыг дэмжиж, иргэдийг зээл тусламж төсөлд хамруулах зэргээр эхний ээлжинд дэмжихОНХСангийн хөрөнгөөр хийгдэх бүтээн байгуулалтын ажлын жагсаалтыг ил тод шудрага нээлттэй явуулж, иргэд олон нийтийн саналыг үндэслэн тогтоож, гүйцэтгэлийн үр дүнд хяналтыг тавьж ажиллахСумын төвийн тохижилтыг сайжруулж иргэдийн сурах, ажиллах, амьдрах боломжийг бүрдүүлэх, ажилгүйдлийг бууруулж, ажлын байрыг нэмэгдүүлэхМал эмнэлгийн үйлчилгээний нэгжийг бэхжүүлж ажил үйлчилгээг малчдад ойртуулан малын өвчлөлийг бууруулахСумын иргэдийг хүнсний ногоогоор хангах зорилгоор төмс, хүнсний ногоо тариалах боломжийг бүрдүүлж

Сумын индекс

Сумын нутаг дэвсгэр эрс тэс уур амьсгалтай.1 дүгээр сарын дундаж температур -20,5С7 дугаар сарын дундаж температур +18,1 Сжилийн дундаж салхины хурд 6 м/сжилийн хур тунадас дундажаар 80-120 мм

Орон нутгийн төсөв    Сумын төсвийн татварын нийт орлого нь 66 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 958,1  сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого сая 8,9 сая  төгрөг байна.      Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 966,3 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 70 хувь нь цалин,  11 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 19  хувийг бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 6 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна. Иргэдийн дийлэнх нь мал аж ахуй эрхэлж байна.2012 онд сумын хэмжээнд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 20,3 сая төгрөгийн ажил хийгдсэн байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд 4,6 га газар төмс хүнсний ногоо, нарийн ногоо тариалж 58,9 тн ногоо хураан авсан. Үүнээс 3 га газар төмс тариалж 9,72 тн ургац хураан авсан байна. Цаашид таримал ургамалын нэр төрлийг олшруулах, чанарыг сайжруулах зорилт тавин ажиллаж байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 2000 онд баригдсан 04/35/10квт-ын дэд станцтай. Сумын төвд 6 км, Бүрэн сумаас 51 км урт цахилгаан дамжуулах шугам татсан. 2010, 2011онуудад их засвар хийгдсэн.

Дулаан хангамж

Сумын төвд 2009 онд төвлөрсөн уурын зуухтай болж ЗДТГ, Цэцэрлэг, Эмнэлэг, Соёлын төв, 2011 онд  дотуур байр, 24 айлын орон сууц, 2 дэлгүүр одоогийн байдлаар холбогдоод байна. Сургууль нам даралтын 2 зуухтай ажиллаж байна. 

Шилжилт хөдөлгөөн

Дэлгэрхаан сум нь Улаанбаатар хот, Аймгийн төвөөс алслагдмал оршдог нийт хүн амын 34,5 хувь нь сумын төвд амьдардаг. Хөдөө аж ахуй харьцангуй сул хөгжсөн төв замаас хол учир хөгжил буурай. Энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөнд ихээр нөлөөлдөг.Сумаас 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар 39 иргэн шилжин явсан 103 иргэн шилжин ирсэн байна.Сумын хүн амын 60  хувь нь залуу болон дунд насныхан, 33 хувь нь хүүхэд, 7 хувь нь ахмад настнууд байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9-н жилийн сургуульДуут Хуримт багийн төвд байршилтай300 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 173 хүүхэд суралцаж байна47 багш, ажиллагчидтай1975 онд ашиглалтанд орсон, Бага оврын нам даралтын зуухаар халдаг.

Цэцэрлэг

“Дэгдээхэй” цэцэрлэгийн үндсэн сургалтанд 90 хүүхэд хүмүүжиж байна. Стандарт шаардлага хангасан гэр цэцэрлэг байхгүй боловч малчин өрхийн 3-5 насны 28 хүүхэд   хамруулдаг. Сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 93,4 хувьд хүрсэн. Цаашид стандарт шаардлага хангасан эрүүл аюулгүй гэр цэцэрлэг ажилуулах шаардлагатай.  Мөн цэцэрлэгийн гал тогооны тоног төхөөрөмж хуучирсан, зарин нь муудсан бөгөөд 1973 онд цэцэрлэгийн барилга ашиглалтанд орцноос хойш эдгээр төхөөрөмжийг  одоо хүртэл ашиглаж байгаа нь шаардлага хангахгүй болсон тул шинэчлэх шаардлагатай.“Дэгдээхэй” цэцэрлэг ДуутХуримт багийн төвд байршилтай90 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 90 хүүхэд хүмүүжиж байна18 багш, ажиллагчидтай1988 онд ашиглалтанд тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Төвлөрсөн халаалттай. 2 бүлэг, Гал тогоо, угаалгын өрөөний дотор хана, шаланд мөөгөнцөр үүссэн  тул их засвар хийх шаардлагатай.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвДуут Хуримт багийн төвд байршилтай8 ортой1 эмч, бага эмч 4,  сувилагч 4 нийт 18 ажиллагчидтай.1988 онд анх ашиглалтанд орсон  тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Төвлөрсөн халаалтын системд холбогдсон. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангасан. Барилгын их засвар хийх шаардлагатай.

Соёлын төв

150-200 хүний суудалтай5 ажиллагчидтай1973 онд ашиглалтанд орсон  чулуун хийцтэй, зориулалтын барилга. Төвлөрсөн халаалтын системд холбогдсон. Тус барилга нь засвар хийсэн боловч ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан боловч  үйл ажиллгаагаа явуулсаар байна. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.Тус сум нь Ахуй үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 3 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 1 цэг, оёдлын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг  үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Үсчин гоо сайхан, гутал засвар байхгүй байна.

Ажиллах хүч салбараар

Суманд 359 малчин өрх малаа адгуулан маллаж үүнд нийт 1143 малчид, үүнээс 15-34 насны 613 залуучууд, 35-59 насны 414 , 60-аас дээш насны 116 иргэн байна. Үүнээс 33 хувь буюу 378 эмэгтэйчүүд байна.Төрийн байгуулллагад 107 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Дэлгэрхаан сум нь мал аж ахуй давамгайлсан сум юм.Нийт газар нутгийн хэмжээ 216803 га.Өнөөгийн байдлаар 80 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 56 га газар өмчилж, 116 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 5 иргэн аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 23 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаДуут Хуримт багийн төвд байршилтай.29 ажиллагчидтай.1988 онд ашиглалтанд орсон  тоосгон хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Төвлөрсөн халаалтанд холбогдсон. Их засвар хийх шаардлагатай гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарч 2012 онд дээврийн засвар 21 сая төгрөгөөр хийгдэж үйл ажиллагаа явагдаж байна. Шинээр барилга барих шаардлагатай.

Сумын хөшөө дурсгал

    Тус сумын нутагт Цогт хун тайжийн 390 гаруй жилийн түүхтэй бичигт хад, эртний Түрэг аймгийн хааны гэрэлт хөшөө, хадны сүг зураг, хаданд гарсан амьтаны мөр зэрэг байгалийн сонин тогтоц бүхий газар олон байдаг.

Сумын онцлог

 Тал хээрийн бүсэд ургадаг 10 гаруй нэр төрлийн бэлчээрийн ургамлаас гадна морин шарилж, бирааг, дэгд, бошиг, ганга, алтан гагнуур, бамбай, таван салаа зэрэг эмийн ургамал элбэгтэй. Шохойн чулуу, шороон будаг, төмөр, зэсийн хүдэр, оюу, болор, занар, хоолны давс, хужир шүү зэрэг ашигт малтмалын арвин их нөөцтэй. 10 гаруй төрлийн ан амьтан, 20 гаруй төрлийн жигүүртэн шувуу байдгаас Баян-Уул, Тарамцагийн нуруунд аргаль, янгир нутагшиж байна. Тус сумын нутагт Цогт хун тайжийн 390 гаруй жилийн түүхтэй бичигт хад, эртний Түрэг аймгийн хааны гэрэлт хөшөө, хадны сүг зураг, хаданд гарсан амьтаны мөр зэрэг байгалийн сонин тогтоц бүхий газар олон байдаг.