Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн төвшинээс дээш 1000-1500 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Хэнтийн захын уулсын мужид, геоморфологийн хувьд Сэлэнгийн бэсрэг уулсын мужид багтдаг. Газар хөдлөлийн эрчим 7 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь ойт хээрийн бүс, мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 114687 га.

Мал сүрэг

Мал сүргийн бүтэц Нийт малын тоо толгойгоор: Тэмээ 50, Адуу 6930, Үхэр 11857, Хонь 41396, Ямаа 32920, Бүгд 93153.Сүргийн бүтэц, хувиар  Тус сум нь 93153 толгой малтайгаас тэмээ 0,05 хувь, адуу 7,4 хувь, үхэр 12,7 хувь, хонь 44,4 хувь, ямаа 35,3 хувийг тус тус эзэлж байна.Сумын хэмжээгээр нийт цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 4.5 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 4.82 хувь болж байна. 368 малчин өрх, 462 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 60.0 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр босоо тэнхлэгийн хатуу хучилттай улсын чанартай 35.6 км авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 6 худаг, 16 м3 багтаамжтай 3 усан сан, 30м3/хоног хүчин чадалтай 1 ус зөөлрүүлэх, цэнгэгжүүлэх төхөөрөмжтэй.

Хүн ам өрхийн тоо

Сумын хүн амын 66.1 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 26.7 хувь нь хүүхэд, 7 хувь нь ахмад настан байна.

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд инженерийн хангамжгүй 36 айлын нэг орон сууц, 24 айлын 2 орон сууц байгаа бөгөөд бусад нь амины орон сууц, гэр сууц юм. 1951-1961 оны хооронд баригдсан 2 айлын нэг давхар сууцууд ашиглалтын шаардлага хангахаа байсан боловч айл өрхүүд амьдарч байна. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 24 бүлэгт 880 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 23 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 94.8 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 91.1 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувьтай байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 25 багш хамрагдсан байна.Төрийн өмчийн “Өсөх нахиа” цэцэрлэгийн үндсэн сургалтанд 234, гэр цэцэрлэгт 120 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 88.7 хувьд хүрсэн.

Цэцэрлэг

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн бүрэн дунд сургуульСумын төвд байршилтай640 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 880 хүүхэд суралцаж байна79 багш, ажиллагчидтай2012 онд ашиглалтанд орсон, инженерийн бие даасан хангамжтай тоосгон хийцтэй, шинэ барилга

Соёл спорт

1959 онд ашиглалтанд орсон 250 суудалтай Соёлын төвийн чулуун барилга нь ашиглалтын шаардлага хангахаа байж мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг соёл урлагийн бүх үйл ажиллагаа явагддаг. Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн спорт заал, нийтийн биеийн тамирын 2 талбайд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна.Тус сум 16 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 4 цэг, үсчин гоо сайхны 1, гутал засварын 1, оёдлын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Ажиллах хүч салбараар

Сумын ЗДТГазарт 35, Сургуульд 79, Цэцэрлэгт 21, Эмнэлэгт 18, Соёлын төвд 8, нийт 161 төрийн албан хаагч ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

үйлчилгээ давамгайлсан суурин юм. Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2010 онд орон нутгийн төсвөөс санхүүжилтээр боловсруулсан. 2012 оны байдлаар 2012 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 332 га газар өмчилж, 306 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 22.12 га газар, 49 иргэн, аж ахуйн нэгж зуслангийн зориулалтаар 44.97 га газар, 24 иргэн, аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын  зориулалтаар 223.3 га газар, 918 иргэн 48 аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 7854 га газар эзэмшиж байна.2009 онд хадлангийн газрыг хуваарилснаар Хадлангийн газар ашиглагч 652 иргэн, 2 аж ахуйн нэгж, байгууллага бүртгэлтэй байна. Нийт 4520 га хадлангийн газар дахин хуваарилалтанд хамрагдсан.Нийт хадлангийн талбайгаа 650 гаруй иргэн, аж ахуйн нэгжид газрын нөөцөд тохируулан хуваарилж өгч, эзэнжүүлэх, бүртгэлжүүлэх, кадастрын зураглалд хамруулах ажлыг улсын хэмжээнд анх удаа зохион байгуулсан. Ингэж эзэнжүүлснээр 2012 оны байдлаар нийт 1278 га хадлангийн талбайг 28.5 сая төгрөгийн төсөл хөтөлбөр болон хувийн хөрөнгө оруулалтаар хашиж хамгаалаад байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

•    Сумын төвийн 0.92 км хатуу хучилттай авто замын шинэчлэл•    Сумын төвийн нэгдсэн халаалт•    Сумын Соёлын төвийн барилга \зураг, төсөл\•    Сумын төвийн нэгдсэн хогийн цэг

Сумын хөшөө дурсгал

1.    Бороогийн суурин \улсын хамгаалалтанд\  2.    Ноён уулын булш \улсын хамгаалалтанд\  3.    Өлзий бадруулагч хийд \сумын хамгаалалтанд\  4.    Д.Самдан баатарын хөшөө \сумын хамгаалалтанд\  5.    Аглаг хийд \сумын хамгаалалтанд\  6.    Борнуур бор толгой \Дашлин сүм суварга сумын хамгаалалтанд\  7.    Хүннү булш8.    Хүннүгийн үеийн бороогийн суурин9.    Хадны зураг \Өвөр гууль, баасны ам\10.    Дөрвөлжин булш \Баян гол, Өвөр гууль, Шавартай, Хүрэлтий, Салхит, Ихэрийн нуруу\11.    Хирэгсүүр \Баян гол, Өвөр гууль, Шавартай, Хүрэлтий, Салхит, Ихэрийн нуруу\12.    Тахилын байгууламж13.    Хадан дээр сийлсэн төвд бичиг14.    Хүрэл тогоо15.    Сэлэм

Сумын онцлог

Тус сум нь Төв аймгийн хойд хэсэгт байрлах бөгөөд хойд талаараа Сэлэнгэ аймгийн Баянгол, Мандал сум, баруун талаараа өөрийн аймгийн Жаргалант, Баянцогт сум, зүүн талаараа Батсүмбэр, өмнө талаараа Баянчандмань сумтай хиллэдэг. Нийслэл Улаанбаатар хотоос 105 км, Зуунмод хотоос баруун хойш 155 км зайд оршидог. Засаг захиргааны 4 багийн нийт 1378 өрхөд 4825 хүн ам амьдардаг. Ажилгүйдлийн түвшин 2.9%, хөдөлмөрийн насны хүн ам 3109.

Сумын индекс

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -30С7 дугаар сарын дундаж температур +20 Сжилийн дундаж салхины хурд 4-6 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 250-350 мм

Эдийн засаг2012 оны жилийн эцэст сумын хэмжээнд нийт 77 иргэн, 93 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж 3.38 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, 399.2 сая төгрөг төвлөрүүлжээ.Жилд дунджаар сүү, сүүн бүтээгдэхүүн 4-5 сая литр, 12-15 мянган тн төмс, хүнсний ногоог Улаанбаатар хот болон бусад газруудын зах зээлд нийлүүлж байна. Сумын хэмжээнд нийт 220 гаруй иргэн, аж ахуйн нэгжийн 61 байшин зоорь, 210 нүхэн зоорь, нийт 271 зооринд 7850 тн төмс, хүнсний ногоо хадгалах боломжтой юм. Мөн түүнчлэн 20 иргэн, аж ахуйн нэгж 43 хүлэмжинд нарийн ногоо тариалж, 107 тн ургац хураан авч, зах зээлд нийлүүлж ашиг орлогоо нэмэгдүүлж байна. Сүүн, сүүн бүтээгдэхүүн боловсруулах чиглэлээр аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаа явуулж 64.5 сая төгрөгний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээгээр жилд 1500 га үр тариа, 740 га талбайд төмс, 460 га хүнсний ногоо, 1680 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж, 1310 тн үр тариа, 15354 тн төмс, 5352 тн хүнсний ногоо, 2576 тн тэжээлийн ургамал хураан авсан байна

Цахилгаан хангамж

Сум нь Дархан-Сэлэнгийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төвд 110/3  5/10 квт-ын дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төвд ЗДТГазар, Эрүүл мэндийн төв, Соёлын төв, Цэцэрлэг, Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулиудын өөрсдийн харьяа уурын зуухуудтай.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Улаанбаатар хоттой ойр оршдог нийт хүн амын 73.4 хувь нь сумын төвд амьдардаг, эрчимжсэн МАА, төмс, хүнсний ногоо эрхэлдэг сум юм. Энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний тогтвортой байдалд эерэгээр нөлөөлж байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн бүрэн дунд сургуульСумын төвд байршилтай640 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 880 хүүхэд суралцаж байна79 багш, ажиллагчидтай2012 онд ашиглалтанд орсон, инженерийн бие даасан хангамжтайтоосгон хийцтэй, шинэ барилга

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвСумын төвд байршилтай13 ортой4 эмч, 7 сувилагч нийт 29 ажиллагчидтай1978 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Шинээр улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 15 ортой 2 давхар эмнэлгийн ажил 2012 онд эхэлсэн бөгөөд 2013 оны 8-р сард ашиглалтанд орно.

Соёлын төв

Соёлын төвСумын төвд байршилтай250 хүний суудалтай8 ажиллагчидтай1959 онд ашиглалтанд орсон  чулуун хийцтэй, зориулалтын барилга. Нам даралтын зуухтай. Тус барилгад үйл ажиллагаа явуулахыг зогсоох тухай мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан тул үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэн 25 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 52 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 13 хувийг дээд, 4 хувийг тусгай дунд,  61 хувийг бүрэн дунд, 16 хувийг бүрэн бус дунд, 6 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаСумын төвд байршилтай35 ажиллагчидтай1959 онд ашиглалтанд орсон чулуун  хийцтэй, зориулалтын барилга. Суулт үүссэн, хана цууралттай, ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан. Шинээр ЗДТГ-ын барилга барих шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

1.    Витара сортын төмс \аймгийн шилдэг бүтээгдэхүүн\2.    Тослог өндөртэй сүү3.    Айраг4.    Ингэний хоормог5.    Даршилсан ногоо6.    Амтат боорцог

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай байгалын цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Эдийн засгийн  бүтцийг боловсронгуй  болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцөлийг бүрдүүлэх  Ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтэц, Орон сууцны   хангамжийн  хувийг дээшлүүлэх