Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1200 м өргөгдсөн. Баянцагаан сум нь газар зүйн байрлалын хувьд Монголын дорнод талын их мужийн ухаа гүвээт талын дэд мужид оршдог.Газар хөдлөлтийн эрчим 7 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь ухаа гүвээт тал зонхилсон тал хээрийн тачир өвс ургамалтай, дэрс бут үргэлжилсэн, таана хүмүүл, агь, ганга зэрэг амтлаг өвс ургамлаар баялаг, мал аж ахуй эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 647420 га.

Мал сүрэг

Мал сүргийн  бүтэцСумын хэмжээнд нийт 112653 толгой мал тоологдсоноос 214  тэмээ буюу 0,19 хувь, адуу 7400 буюу 6,57 хувь, үхэр 3357 буюу 2,98 хувь, хонь 57888 буюу 51,39 хувь, ямаа 43794 38,87 хувийг тус тус эзэлж байна.

Хөдөө аж ахуй

Баянцагаан сум нь дээр үеэсээ улсын эзэн хааны шүүс зоогийг бэлтгэдэг уламжлалтай. Хонь адууныхаа чанараар тэргүүн эгнээнд ордог сум юм. 1964 онд анхны 100,0 мянган малтай сумаар шалгарч Зил-164 автомашин, 5 хошуу малын дүрс бүхий мөнгөн дурсгалын цомоор шагнагдаж байв. Улс бүсийн наадмаас 81 түрүү, 278 айраг авч “ХХ зууны манлай хурдан хүлэгтэй сум” гэсэн өргөмжлөлтэй. Хурдан хүлэг морьдоороо алдартай. Илүү нуруу нугаламын хувьсамжтай “Баянцагаан хонь” 1985 онд ангилагдаж 1988 онд улсын үржлийн ферм болж хөгжснөөс хойш гойд ашиг шимт малын улсын үзэсгэлэн худалдаанаас алтан медаль 5, мөнгө 6, хүрэл 12 нийт 23 медаль хүртжээ. Баянцагаан сумын зөвхөн мал аж ахуйн салбараас төрсөн алдартнуудыг дурдвал:Хөдөлмөрийн баатар малчин 1Хөдөлмөрийн баатар уяач 1Улсын сайн малчин 10Улсын аварга малын эмч 1Тод манлай уяач 1Манлай уяач 2Улсын алдарт уяач 5 төрөн гарчээ. ХАА-н салбарынхаа үйл ажиллагаа хариуцсан Мал эмнэлэг үржлийн тасаг 3 орон тоотой ажиллаж байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 1989 онд баригдсан ./35/10квт-ын дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төв төвлөрсөн уурын зуухгүй, Эрүүл мэндийн төв, дунд сургууль, ЗДТГазар, дотуур байрны харья нийт 6 уурын зуух ажиллаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

9 жилийн дунд сургуульЗогсоол багийн төв хэсэгт байршилтай320  хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 145 хүүхэд суралцаж байна35 багш, ажиллагчидтай1987 онд ашиглалтанд орсон.

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн 8 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж,1  их эмч, 11 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн  ажиллаж байна.2012 онд нийт 35 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна.

Соёл спорт

Тус сумын соёлын төв 1964 онд байгуулагдаж, 2010 онд Монгол Улсын гавъяат жүжигчин ерөөлч магтаалч Д.Жанцанчойн нэрэмжит болсон. Соёлын төв нь иргэдэд урлаг соёлын үйлчилгээ үзүүлэхээс гадна ардын хөгжим үндэсний бүжиг, даралтат хөгжим, орчин үеийн бүжгийн дугуйлан хичээллүүлж байна. Техник хэрэгсэл тоног төхөөрөмжөөр бүрэн хангагдсан. 250 хүний суудалтайДунд сургуулийн спорт заалыг ашиглан спортын арга хэмжээг зохион байгуулдаг.Өлзийт нуурын шагайн тойрмын харваа жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулж хэвшсэн. Суралцагчдын шатрын дугуйлан хичээллүүлж улс аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс алтан медаль 3, мөнгө 4, хүрэл 6 хүртсэн.

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд 2 сүм хийд байдгаас буддын 1, христийн 1 сүм байна.Тухайн хийдүүдэд нийт 1 лам,  2 санваартан ажиллаж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 43 иргэд байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 37.2 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 9.3 хувийг дээд, 9.3 хувийг тусгай дунд,  18.6 хувийг бүрэн дунд, 53.4  хувийг бүрэн бус дунд, 9.4  хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Засаг даргын тамгын газар

Зогсоол төв хэсэгт байршилтай31 ажиллагчидтай1987 онд ашиглалтанд орсон  тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Баянцагаан сум нь ургамалжилтын хувьд хиаг, хазаар, таана, хөмүүл, агь, зонхилсон нутагтай учир мах айрагны шингэцийн хувьд өндөр түвшинд байдаг.”Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих жил” “Бүтээн байгуулалт хөрөнгө оруулалтын жил”-д “Төв аймаг шилдэг бүтээгдэхүүн-2011” үзэсгэлэн худалдаанд тус сумын айраг экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр, илүү нугаламт хонины мах “Хүнсний шилдэг бүтээгдэхүүн”-ээр тус тус шалгарч цом,  батламжуудаар шагнагдаж байсан.  

Сумын хөшөө дурсгал

 “Толгойгүй хаан” Хөшөө, дурсгалын намтар: Энэнхүү хөшөө нь баржин чулуугаар шилж хийсэн хааны суудал дээр сууж байгаа толгойгүй хүн чулуу нь баруун гараа элгэндээ наагаад зүүн гараа өвдөг дээрээ тавьсан байдалтай, хөшөөний хэлбэр хийц маш нарийн ур хийц сайтай нэн ховор хөшөө бөгөөд нарийн судлагдаагүй байна.

Сумын хөшөө дурсгал

Тус сум нь “Төв аймгийн хэмжээнд Мал аж ахуйн гаралтай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч жишиг сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Гойд ашигт шимт малын гаралтай бүрээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцөлийг бүрдүүлэхСүү, цагаан идээ худалдаалах үйлчилгээний цэгийг нэмэгдүүлж иргэдийн ажлын байр, хүнсний хангамжийг дээшлүүлэх.Сумын бренд бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдааг жил болгон зохион байгуулах

Сумын индекс

Хуурайдуу халуун зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -30 С7 дугаар сарын дундаж температур  +25 Сжилийн дундаж салхины хурд 5-7 м/сжилийн хур тундасны нийлбэр 227-250 мм

Орон нутгийн төсөв.    Сумын төсвийн татварын нийт орлого нь 83.1 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 576.3 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 2 сая төгрөгөөс бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 860.9 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 62  хувь нь цалин,  6.6 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 2.2 хувийг урсгал шилжүүлэг, 29.2  хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэц.Сумын хэмжээнд нийт 23 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж 395,9 сая төгрөг улсад, аймагт 179,5 сая төгрөг, орон нутагт 83,2 сая төгрөг  нийт 658,6 сая  төгрөгийн татвар төвлөрүүлсэн байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд 2012 онд нийт 1.2 га-д төмс, хүнсний ногоо тариалж 4.2 тн төмс хүнсний ногоо хураан авсан. Мөн 670 кг өргөст хэмх, 30 кг улаан лооль хураан авсан.

Зам тээвэр

Багууд хоорондоо   шороон замаар холбогддог. Хатуу хучилттай авто замгүй.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 4 гүний худагтай. Үүнээс 2 худаг нь ус зөөлрүүлэх төхөөрөмжтэй.Сумын төвийн айл өрх 2 энгийн уурхайн гар худгаас мөн ус авдаг.

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын төвийн хэмжээнд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц байхгүй бөгөөд амины орон сууц 30, гэр сууц 86 бий.

Боловсрол

9 жилийн дунд сургуулийн 8 бүлэгт 145 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 21 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 63 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 59 хувьд хүрсэн. Дунд сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь байгаа ба мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд зарим багш хамрагдсан.

Цэцэрлэг

“ Бүжин ” цэцэрлэгБаянцагаан суманд анх 1964 онд хүүхдийн цэцэрлэг байгуулагдсан. Бүжин цэцэрлэг нь 2007 онд Япон улсын Засгийн газрын “Өвсний үндэс” төслөөр 75 хүүхдийн хүчин чадалтай шинэ барилгатай болсон.Одоогоор 45-50 хүүхэд хүмүүжиж байна10 багш, ажиллагчидтай

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвЗогсоол багийн 1-р хороонд байршилтай8 ортой1 эмч, 4 сувилагч нийт 23 ажиллагчидтай1991 онд ашиглалтанд орсон,  тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга.

Соёлын төв

Соёлын төвЗогсоол багийн 1-р хороонд байршилтай250 хүний суудалтай5 ажиллагчидтай1964 онд ашиглалтанд орсон,  тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажиллах хүч салбараар

Сумын хэмжээгээр нийт 112653 толгой мал тоологдсоноос нутгийн шилмэл омгийн 20000 толгой мал тоологдсон нь нийт малын 17.7 хувь байна. Сумын хэмжээнд 311 малчин өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 53.8 хувийг, мал бүхий өрх, 147 байгаа нь 25.4 хувь малчин болон мал бүхий өрх нийлээд сумын нийт өрхийн 79.2 хувийг эзэлж байна. Төрийн байгууллагад 101 төрийн албан хаагч ажиллаж  байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Баянцагаан сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан сум. Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2013 онд орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулахаар төлөвлөөд байна. Сумын төвийн суурьшлын бүс сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 2.5 га-аар нэмэгдсэн. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал: орон сууц, олон нийтийн бүс 16.16 га үйлдвэрлэлийн бүс 0.07 га ногоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс 1.2 га хөдөө аж ахуйн бүс 3 га Өнөөгийн байдлаар 50 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 20.50 га газар өмчилж, 88 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 1049 га газар, 367 иргэн 105.04 га эзэмшиж байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргаа-2Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдЦБГТМТөсөл

Сумын хөшөө дурсгал

    Тус сум нь эртний Түрэгийн үеийн болон Чингис хааны үеийн хөшөө дурсгалуудтай  бөгөөд  Толгойгүй хааны хөшөө, Хүүхэн хонгорын хүн чулуун хөшөө, Тогост хөшөө, Эрчүүдийн хүн чулуун хөшөө, Түрэгийн үеийн бичигт хөшөө зэрэг хөшөөнүүдтэй.  Хөшөө дурсгалын нэр: Хүн чулуу хөшөө Хөшөө, дурсгалын намтар: Энэ хөшөө нь боржин чулуугаар хийгдсэн баруун гараа өвдөг дээрээ тавьж цандал дээр сууж буй хүний дүрс дүрслэгдсэн байдаг. Уг хөшөө нь анх олдсан газраа одоог хүртэл хадгалагдаж байна. Хөшөөний өндөр нь 130 см, өргөн 40 см. Салж унасан толгой 1 ширхэг. Уг хөшөө судлагдаагүй болно.

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: “Түрэгийн бичигт хөшөө” Хөшөө, дурсгалын намтар: 145 см өндөртэй боржин чулуу босгож байрлуулсан хөшөөн дээр ямар нэгэн бичиг дүрсний ул мөртэй байдаг бөгөөд зайтай 7 ширхэг хөшөө байдаг бөгөөд нутгийнхан хөшөөг Чингис хааны гүүн зэл хэмээн нэрийддэг. Анхны төрх байдлаараа олон зуун жил хутгийн иргэдийн хамгаалалтанд байсаар ирсэн. Түрэгийн үеийн болон түүнээс өмнөх үеийнх байж болох боржин чулуугаар хийсэн. Том хөшөөний өндөр нь 330 см өргөн нь 67 см өндөртэй зузаан нь 20-40 см бүдэг сийлбэртэй ташуу зоолттой энэ хөшөөний өмнө зүгт 3 км-т 177см өндөртэй жижиг хөшөө,  хойшоо 2 км орчимд хэвтээ хугархай хөшөө байх бөгөөд хэмжээ нь 265 см хөшөөнүүдээс зүүн тийш 20 м-т ухагдсан булшны хонхор байх бөгөөд дэргэд нь боржин чулууг засаж дөрвөлжин том чулуу байдаг.

Сумын онцлог

  Баянцагаан илүү нугаламт хонь Баянцагаан сум эрт дээр үеэс улсын их хаад ноёдын шүүсийг бэлтгэж байсан биерхэг том хоньтой. Баянцагаан хонь галбирын хувьд уртлаг, нурууны нугалам, сүвээний хавирга, хув нуруу зэрэг нь илүү байдгаараа халх хониноос уртлаг махны гарцаараа 2-5 кг-аар давуу байдаг. Намрын дундаж амьдын жин хуц 86 кг, эм хонь 67 кг байдаг. 1 дүгээр ангийн хурга намар 35-40 кг, 2 анги хурга 28-34 кг, нядалгын гарц 49, 5 хувь байдаг. 2011 онд төвийн бүсийн үзэсгэлэн худалдаанаас хуц мөнгөн медаль, “намрын ногоон өдрүүд 2011” үзэсгэлэн худалдаанаас хуц 89,9 кг амьдын жин татаж алтан медаль хүртсэн, 2012 оны үзэсгэлэн худалдаанаас хүрэл медаль хүртсэн байна. Баянцагаан хонь жил бүр зохиогддог төвийн бүсийн намрын ногоон өдрүүд үзэсгэлэнгүүдээс Алтан медаль 5, мөнгө 6, хүрэл 12, нийтдээ 23 медаль хүртээд байна.