Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшинээс дээш 1200-1600 м өргөгдсөн. Физик газарзүйн хувьд Хэнтийн захын уулсын мужид, геоморфологийн хувьд Орхон-Сэлэнгийн бэсрэг уулсын мужийн Туулын дэд мужид багтдаг. Газар хөдлөлийн эрчим 7 балл.Өлзийт уул /1980.3/, Баруун бэрхийн даваа /1992.0м/, Шар булгийн даваа /1937.0м/ Баруун салаа уул /1709.8м/ Хушингийн овоо /2221.2м/ Хүнхэр улаан уул /1791.8м/ зэрэг уул даваануудтай.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 214656 га

Мал сүрэг

Малын бүтэцСумын хэмжээгээр 2012 оны эцэст нийт 127400 толгой малтайгаас адуу 10196, үхэр 6795, тэмээ 135, хонь 69687, ямаа 40583 тоологдсон ба цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 1560 толгой мал байгаа нь нийт малын 1.2 хувь болж байна. 167 малчин өрх, 91 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 49.9  хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр хэвтээ тэнхлэгийн мянганы замаас 30 км хатуу хучилттай авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо   шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 5 гүний худаг, цэнгэгжүүлэх төхөөрөмж, цэвэр усны 1.42 км урт шугам хоолойгоор ус түгээж байна. Айл өрхүүд болон албан байгууллагууд гүний худгаас усны хангамж болон малын ундны усаа хангадаг. 

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд амины орон сууц, гэр сууц зонхилж байна. 1968  онд  баригдсан 2 айлын нэг давхар 27 сууцтай. Сумын төвийн баруун зүүн талд гэр хороололтой.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн 8 бүлэгт 112 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 7 иргэн суралцаж байна. Суурь боловсролын хамран сургалт 86 хувьтай байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь байгаа ба мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 7 багш хамрагдсан байна.Төрийн өмчийн “Од” цэцэрлэгт үндсэн 50, гэр цэцэрлэгт 34 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамрагдалтлт 83 хувь хүрсэн байна.

Цэцэрлэг

Аймгийн Тэргүүний “Од” цэцэрлэг Байлдаг  багийн  нутагт байршилтай50  хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 50  хүүхэд хүмүүжиж байна3  багш, 9 ажиллагчидтай1968  онд ашиглалтанд орсон  чулуун хийцтэй, зориулалтын  барилга. Гадна өнгөлгөө хийсэн боловч дотор хана, шаланд мөөгөнцөр үүссэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан тул зориулалтын шинэ барилга барих шаардлагатай.

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн 6  ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж, 1  их эмч, 13  эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд  ажиллаж байна. 1968 онд ашиглалтанд орсон  тоосгон хийцийн зориулалтын барилгатай, бага оврын нам даралтын халаалттай. Стандартын шаардлага хангахгүй дээврээс ус гоождог, дулаан алддаг, суулт өгсөн тул их засварт орох шаардлагатай. 2012 онд нийт 2  хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл гараагүй байна. Нийт өвчлөлийг 2012 оны байдлаар авч үзвэл авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 24, осол гэмтэл 12, халдварт өвчлөлийн  4  тохиолдол гарсан байна. Эмнэлгийн зохих тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан учир хүн амд ЭХO зүрхний цахилгаан бичлэг хийх, бариа засал зүү төөнүүр лаборатороороо 5-6 төрлийн шинжилгээ хийж байна.

Соёл спорт

1968  онд ашиглалтанд орсон 150 суудал бүхий   Соёлын төвтэй. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан,  номын сангийн үйлчилгээ зэрэг бүх соёл урлагийн үйл ажиллагаа явагддаг. Ерөнхий боловсролын 9  жилийн сургуулийн  спорт зааланд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна.Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 2  жижиг дэлгүүð, оёдлын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Ажиллах хүч

Суманд 258 малчин өрх малаа адгуулан маллаж үүнд нийт 438 малчид , үүнээс 15-34 насны 130 залуучууд, 35-59 насны 251 , 60-аас дээш насны 57 иргэн байна. Үүнээс 34 хувь буюу 147 эмэгтэйчүүд байна.Төрийн байгуулллагад 120 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Баяндэлгэр  сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан тосгон юм.Сумын төвийн суурьшлын бүс хүн амын механик өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 77-оор нэмэгдсэн. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:орон сууц, олон нийтийн бүс 154 гаүйлдвэрлэлийн бүс 20 ганогоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс  400 гахөдөө аж ахуйн бүс  20 газуслангийн бүс 400 гаӨнөөгийн байдлаар 1348 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 199.3 га газар өмчилж, 162 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 183.8 га газар, 189 иргэн, аж ахуйн нэгж зуслангийн зориулалтаар 17.02 га газар, 4 иргэн, аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын  зориулалтаар 14.5 га газар, 4 иргэн 3 аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 5194 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

Байдлаг багийн нутагт байршилтай 23 ажиллагчидтай. Үүнээс: Төрийн жинхэнэ албан хаагч 9ЗДТГ-ын барилга нь 1983 онд тахайн үед Хэрлэн Баян нэгдэлд зочид буудлийн нэгдэлд зочид буудлыын зориулалтаар аж ахуйн аргаар баригдсан.Засаг даргын тамгын гарзарт мал эмнэлэг үржлийн тасаг, “Нэг цэг”-ийн үйлчилгээ, интернет мэдээлийн төв, иргэний танхимтай ба иргэдэд төрийн үйлчилгээг түргэн шуурхай хүргэн ажиллаж байна.Засаг даргын тамгын газрын барилга нь зориулатын бус өрөө тасалгаа нь жижиг, 4 талаасаа мөөгөнцөртсөн, дээврээс ус гоождог зэрэг байдлаас шалтгаалан шинэ барилга барих шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Баяндэлгэр сум нь улсад “Эсгий гутал-бамбагар цагаан“-аар алдартай билээ. “Бамбагар цагаан” эцгий гутал нь тухайн орон нутагт 50 гаруй жил хийгдэж улсын хэмжээнд уламжлагдан малчид, ард иргэдийн сайшаал магтаалыг хүлээж ирсэн бүтээгдэхүүн билээ.“Бамбагар цагаан” эсгий гутал нь улс бүс, аймаг, сумын үзэсгэлэн худалдаанд тогтмол оролцож 1975 онд “Улсын чанар”-ын алтан медаль “Нэг сум нэг бүтээгдэхүүн” үзэсгэлэн худалдаанд оролцон 2005 онд “Мөнгөн” медаль, 2006 онд “Алтан”   медалиар шагнагдсан. Аймгийн бренд бүтээгдэхүүнээр тус тус шалгарч байсан. Төв аймгийн хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэгээс “Хэрэглэгчдийн баталгаат бүтээгдэхүүн” алтан медаль хүртсэн. “Төвийн бүсийн бренд бүтээгдэхүүн”-ээр шалгарч Батламж, “Enterpreneur-2009”-д оролцож “Оны шилдэг бизнес эрхлэгч”-ээр үйлдвэрлэгч нь шалгарч эсгий, эсгий урлалын холбооныхоо тугыг үйлвэрийн танхимийн гадаа мандуулсан байна. Одоогоор эсгий, эсгий урлалын холбоо 65 гаруй гишуунтэй бөгөөд жилд 45000 м эсгий, 12000 хос эсгий гутал үйлдвэрлэж зах зээлд борлуулдаг.

Сумын хөшөө дурсгал

Их зохиолч Д.Нацагдоржийн төрсөн гэрийн буурь  Монголын орчин үеийн уран зохиолыг их зохиолч Дашдоржийн Нацагдорж 1906 онд хуучин түшээт Хан аймгийн Дархан чин вангийн хошуу, эдүгээгийн төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Гүн галуутайн Аягын аманд төржээ. Д.Нацагдорж нь ЗХУ болон Германд суралцаж, өрнөдийн соёлын өв сантай гүнзгий танилцсан, тэр үеийн шилдэг сэхээтэн байжээ. Д.Нацагдорж “Учиртай 3 толгой” дуурь “Миний нутаг”, “Од” зэрэг олон арван шүлэг найраг “Хуучин хүү”, “Цагаан сар ба хар нулимс”, “Харанхуй хад” зэрэг өгүүллэгүүдээрээ ихэд алдаршсан. Д.Нацагдоржийн зохиол гадаадын олон хэлнээ орчуулагдсны гадна түүвэр зохиол нь Орос, Энэтхэг, Гэрман зэрэг олон оронд хэвлэгдэн гарсан. Их зохиолч маань түүх болоод эх орныхоо газар хутгийн талаар асар өндөр мэдлэгтэй, төрсөн нутаг эх орондоо чинхүү хайртай хүн байсан. Тэрээр алдарт “Миний нутаг” шүлэгтээ гүн галуутайн байгалийн төрх байдал төдийгүй уул усных нь нэрийг мөнхлөн үлдээсэн байдаг.

Сумын онцлог

Баяндэлгэр сум нь улсад “Эсгий гутал-бамбагар цагаан“-аар алдартай билээ. “Бамбагар цагаан” эсгий гутал нь тухайн орон нутагт 50 гаруй жил хийгдэж ирсэн.Монголын орчин үеийн уран зохиолыг их зохиолч Дашдоржийн Нацагдорж 1906 онд хуучин түшээт Хан аймгийн Дархан чин вангийн хошуу, эдүгээгийн төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Гүн галуутайн Аягын аманд төрсөн.

Сумын индекс

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур  - 25С7 дугаар сарын дундаж температур +28Сжилийн дундаж салхины хурд 5-7   м/сжилийн хур тундасны нийлбэр 210 мм

Орон нутгийн төсөвСумын төсвийн татварын нийт орлого нь 97,7 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 788,3  сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого сая 35,3 сая төгрөгийн орлогоос бүрдсэн байна.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 823,6 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 537,9 сая төгрөг нь цалин, 61,9 сая төгрөг нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 183,3 сая төгрөг нь урсгал шилжүүлэг, 27,6 сая төгрөг нь бусад зардлын санхүүжилтэд зарцуулагдаж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 11 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж, жилд  200,8 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж 776,7 мянган төгрөгийн татвар төлсөн байна.Тус суманд “Чулуут интернейшнл” ХХК 15,0 тн жоншний баяжмал олдворлож “Эсгий, эсгий урлалын холбоо” жилд дунджаар 9380 хос, 17364 м үйлдвэрлэх зэргээр аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа нь тус сумын аж үйлдвэрийн бүтэц томоохон нөлөө үзүүлж байна.

Газар тариалан

Газар тариалан сумын хэмжээгээр 2012 онд 800  га талбайд үр тариа, 50  га талбайд төмс, 9  га талбайд хүнсний ногоо, 250 га талбайд малын ногоон тэжээлийн ургамал тариалж 1050  тонн үр тариа, 400 тонн төмс, 43.3 тонн хүнсний ногоо, 600  тонн тэжээлийн ургамал хураан авчээ.

Цахилгаан хангамж

Сум нь төв төвлөрсөн  эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 1968 онд баригдсан 110/35/10квт-ын дэд станц байдаг.

Дулаан хангамж

Сумын төвд төвд бага оврын 8  уурын зуух  ажиллаж байна. Тус сумын төв нь хуучин ЗХУ-ын тусламжаар баригдсан бөгөөд төвлөрсөн инженерийн шугам сүлжээтэй байсан боловч одоо ажиллахаа больсон.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Багануур хоттой хаяа нийлэн оршдог нийт хүн амын 30 хувь нь сумын төвд амьдардаг. Сумын хүн амын 70 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 25 хувь нь хүүхэд, 5 хувь нь ахмад настан байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн дунд сургуулвГалуут  багийн  нутагт байршилтай250  хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 117  хүүхэд хүмүүжиж байна15  багш, 10 ажиллагчидтай1968  онд ашиглалтанд орсон  чулуун хийцтэй, зориулалтын  барилга. Гадна өнгөлгөө хийсэн боловч дотор хана, шаланд мөөгөнцөр тул зориулалтын шинэ барилга барих шаардлагатай.

Дотуур байр

Сургуулийн дотуур байр нь 1968 онд ашиглалтанд орсон. Зах зээлийн үед ашиглагдахгүй байж байгаад 2005 онд шинээр засаж тохижуулан одоогийн байдлаар 8 ажилтан 26 хүүхэдтэй үйл ажиллагаагаа явуулж байна.Дотуур байр малчдийн хүүхдийн ая тухтай амьдарч суралцахад зориулсан охидын 2, хөвгүүдийн 2, 6 настны, 1 тасагтай. Хүүхэд хөгжлийн танхим, хоолны зал болон гал тогоо зэрэг өрөө тасалгаануудтай.Дотуур байрны тааз, дээвэр их муудаж дусаал гоождог, мөөгөнцөр үүссэн.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвГалуут  багийн нутагт  байршилтай6 ортойИх эмч 1, 4 бага эмч 4  сувилагч нийт 21  ажиллагчиддтай 1968 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй зориулалтын барилгатай, бага оврын нам даралтын халаалттай.Стандартын шаардлага хангахгүй дээврээс ус гоождог, дулаан алддаг, суулт өгсөн тул их засвар орох шаардлагатай.2012 онд нийт 23 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Эмнэлгийн зохих тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан.

Соёлын төв

1968  онд ашиглалтанд орсон 150 суудалтай. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан,  номын сангийн үйлчилгээ зэрэг бүх соёл урлагийн үйл ажиллагаа явагддаг.150 хүний суудалтай5 ажиллагчидтай1968  онд ашиглалтанд орсон  зориулалтын барилга. Гэвч шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 6  байна. Сумын иргэд өвлийн улиралд хувиараа эсгий, эсгий гутал үйлдвэрлэдэг.

Барилга

Орон нутгийн барилгын компаниудын 2012 оны барилга угсралт, их засварын ажил нь 50 сая төгрөгийн 100 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Шинээр төрийн албан хаагчийн 6 айлын орон сууц баригдаж ашилгалтад хүлээлгэн өгсөн.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Хот орчмын бэлчээрийн төсөлӨрхийн үйлдвэрлэлийг дэмжих төсөл\

Сумын хөшөө дурсгал

Хүннүгийн үе буюу МЭӨ 209 оны Буган хөшөө болон эртний булш хиргисүүр тус сумын нутагт үлдсэн байна. Энэхүү буган хөшөө нь “Талын нүүдэлчин” жуулчиний баазаас холгүй Хэрлэн голын эрэг дээр байрладаг. Буган хөшөөний өндөр ойролцоогоор 120 см, өргөн нь 50-60 см орчим байна. Хөшөөн дээр зураг дүрслэл, үсэг, олон байх боловч үүнийг тусгайлан судалсан зүйл хараахан байхгүй.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй, эсгий, эсгий гутал үйлдвэрлэгч өрхийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлсэн сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Малын үүлдэр угсааг сайжруулах зорилт тавьж байгаа бөгөөд энэ арга хэмжээний хүрээнд махны чиглэлийн 2 шүдлэн бух, махны чиглэлийн 14 төлөгөн хуц, 14 борлон ухна авах,Суманд жишиг үйлдвэртэй болж ажлын байрыг 2.3 дахин нэмэгдүүлж, сум хөгжүүлэх зээлийн 80 гаруй хувииг эсгий, эсгий гутал үйлвэрлэлийг дэмжих чиглэлээр ажиллах.