Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1250 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Дундад халхын болон дорнод Монголын талархаг хээрийн мужийн тэгш өндөрлөгийн тойрог, Хэрлэн голын өмнөд баруун урд талын нам уулсын тойргуудад тус тус хуваагдан оршино.  Газар хөдлөлийн эрчим 7 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь дундаж ба нам уулс, тал хээрийн жижиг толгод бүхий гүвээрхэг, долгиорхог, тэгш тал газар, тэдгээрийн хоорондох нугархаг нам хотсуудаар тодорхойлогдоно. Тал хээрийн бүст орших учир хөрсний үржил шим харьцангуй муу, чийг бага учир газар тариалан, хадлангийн аж ахуй эрхлэх боломж хязгаарлагдмал.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 290527 га.

Мал сүрэг

Малын  бүтэцСумын хэмжээнд 75361 толгой малтайгаас тэмээ 163 буюу 0.22 хувь, адуу 7394 буюу 9.81 хувь, үхэр 2827 буюу 3.75 хувь, хонь 39272 буюу 52.11 хувь, ямаа 25705 буюу 34.11 хувь байна.

Зам тээвэр

Баян сум нь зам тээврийн дэд бүтцийн хувьд аймгийн бусад сумдаас харьцангуй илүү бөгөөд сумын төвийг манай улсын төмөр замын гол шугам Улаанбаатар төмөр замын  “Баян” өртөө, Азийн хөгжлийн сангийн хөрөнгөөр баригдсан босоо тэнхлэгийн  Улаанбаатар, Чойр, Сайншандын чиглэлийн  засмал зам дайран өнгөрдөг. Улаанбаатар хотоос 100 км, Төв аймгаас 85 км, Багахангай дүүргээс 12 км зайтай оршдог сум юм. Багууд хоорондоо   шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 2 худагтай. Энэ худаг нь сумын төвийн иргэдийн ундны усыг хангадаг. Энэ 2 худгийн ус нь  шохойн чулуулгийн улмаас тунадас их хэмжээгээр үүсдэг бөгөөд шүүлтүүр тавьж цэвэршүүлэх шаардлагатай. Бэлчээрийн усан хангамжийн хувьд өрөмдлөгийн 26 худаг байна.

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Тус суманд байрладаг томоохон байгууллагууд болох ШШГЕГ-ын Хорих 415-р анги, СМДӨАХХАЭГазар, Төмөр зам зэрэг байгууллагууд нь ажилчдын орон сууцтай бөгөөд 2012 онд Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар сумын харъяаны төсвийн байгууллагын ажилчдын хэрэгцээнд зориулж 4 айлын орон сууцны барилгыг шинээр барьсан.Дээрхи орон сууцны барилгууд нь инженерийн байгууламжгүй ердийн галлагаатай орон сууцнууд  бөгөөд бусад нь амины орон сууц, гэр сууц байна. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй байна.

Боловсрол

Баян сумын 9 жилийн дунд сургууль 281 суралцагчтайгаар 72 дахь хичээлийн жилдээ сургалт хүмүүжлийн ажлаа явуулж байна. Мэргэжлийн багшаар 100 хувь хангагдсан ба 80 хувь нь дээд боловсролтой, 40 хувь нь мэргэжлийн зэрэгтэй багш нар ажиллаж байна. Сумын 313 хүүхэд сургуульд хамрагдахаас 281 суралцагч сургуульд суралцаж хамран сургалт 89,8 хувь нь шалтгаангүйгээр сургууль завсардсан хүүхэд байхгүй. 6 настай 24 хүүхэд суралцахаас 24 нь суралцаж хамран сургалт 100 хувь  байна. Нийт 10 бүлэгт 251 суралцагч суралцаж анги дүүргэлт 25 сурагчтай байна. Дотуур байранд 16 сурагч ая тухтай амьдарч байна. Үдийн цайнд 164 сурагч хамрагдаж байна. Төмөр замын ажилчдын “Бамбар” цэцэрлэгт 20 хүүхэд, сумын “Дэлбээ” цэцэрлэгт 60 хүүхэд нийт 80 хүүхэд сургуулийн өмнөх боловсрол эзэмшиж байна.

Цэцэрлэг

“Дэлбээ” цэцэрлэг 3-р баг буюу сумын төвд байршилтай40 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 60 хүүхэд хүмүүжиж байна10 багш, ажиллагчидтайЦэцэрлэгийн барилга нь 2000 онд Норвег улсын тусламжтайгаар 10 жил ашиглах зориулалттай сүрлэн барилга бөгөөд одоог хүртэл ашиглаж байна. Уг барилга нь маш жижиг ангитай, дуу хөгжмийн зал байхгүй, хүүхэд хөгжлийн төвийн өрөөгүй, хүнсний агуулах байхгүй, угаалгын өрөө байхгүй стандартын бус барилга юм. Барилгад засвар үйлчилгээ хийсэн ч засвар авахгүйгээр муудсан. Иймд 100 хүүхдийн шинэ цэцэрлэг барих зайлшгүй шаардлагатай байна.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвСумын төвд байршилтай9 ортой2 эмч, 4 сувилагч нийт 18 ажиллагчидтай1991 онд уг барилгад нүүн орсон. Анх энэ барилга нь зочид буудлын зориулалттай ашиглагдаж байсан. Тоосгон хийцтэй, зориулалтын  бус барилга. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангахгүй байгаа тул тус барилгыг хэвтэж эмчлүүлэх эмнэлгийн зориулалтаар ашиглаж нэмж амбулаторийн барилгын өргөтгөл хийх шаардлагатай.

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд уламжлалт бурханы шашны хийд 1 \Сандагдаржаалин\ байдаг бөгөөд тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаггүй, Улаанбаатар хотоос лам нар ирж сүсэгтэн олонд жилдээ 2-оос 3 удаа  уншлага хийдэг. Бусад шашны урсгал, сүм хийд байхгүй.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 20 хүн байна. Нийт бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийн 70 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 15 хувийг дээд, 6 хувийг тусгай дунд,  63 хувийг бүрэн дунд, 16 хувийг бүрэн бус дунд боловсролтой  хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

Орон нутгийн барилгын компаниудын 2012 оны барилга угсралт, их засварын ажил нь 586 сая төгрөгийн 100 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Шинээр Соёл, спортын төв, 2 айлын орон сууц, Тэжээлийн үйлдвэр баригдаж ашилгалтад хүлээлгэн өгсөн.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЦөлжилтыг бууруулах

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Засаг төрийн зандан ширээ хэмээх Шийтэрийн зээрд азарганы баримал.Байгуулагдсан он: 2005 Хөшөө, дурсгалын намтар: 2005 онд хуучин ЗДТГ-ын өмнө байршиж байсныг 2009 онд  шинэ ЗДТГ-ын байрны өмнө зөөн авчирч байрлуулсан.

Сумын онцлог

      Тус суманд төр захиргааны болон төсвийн байгууллагуудаас гадна ШШГЕГ-ын харъяа хорих 415-р анги, СМДӨАЭАХХ Газар, Төмөр замын “Мааньт” өртөө, Цаг уурын “Мааньт” станц, ДДТрейд, “Минжит булган гол” ХХК, “Оюуттөгөлдөр”  ШТС, “Тэспетролиум” ШТС, ШТН -ТӨҮГазар зэрэг аж ахуйн нэгжүүд мөн 2-р багийн нутагт “Төгрөг нуурын энержи” ХХК-ний утаагүй түлшний үйлдвэр, Петрокаал ХХК –ны нүүрсний уурхай, Ш.Бат-Эрдэнийн “Эсгийний үйлдвэр” үйл ажиллагаагаа явуулж байна.          Төмөр зам, засмал зам, өндөр хүчдэл, өндөр хурдны шилэн кабель, Мобиком, Скайтель, Жи мобайль, Юнител зэрэг гар утасны сүлжээ болон ОНИМТ-тэй, дэд бүтэц сайн хөгжсөн сум юм. Шохойн чулуу, Бал чулуу, Хүрэн нүүрс, жонш, Шатдаг занар, Үзмэн мана, Утаат болор,  Уран зэрэг ашигт малтмал байгалийн баялаг ихтэй.

Сумын индекс

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -22,4С7 дугаар сарын дундаж температур +17,2 Сжилийн дундаж салхины хурд 3,5 м/сжилийн хур тундасны нийлбэр дунжаар 213,6 мм

Орон нутгийн төсөв.Улсын төсвөөс орж ирсэн санхүүжилт 2012 оны байдлаар 930,2 сая төгрөг, сумын төсвийн татварын  нийт орлого нь 99.8 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааы орлого 6.2 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 878,4 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 64 хувь нь цалин,  5 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 4 хувийг урсгал шилжүүлэг, 27 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 19 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж  улсад 13.9 сая, аймагт 295.8 сая, орон нутагт 99.8 сая нийт 409.5 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна. Сумын төвөөс 6 км зайд түгээмэл тархацтай ашигт малтмал болох шохойн чулууны орд газрыг түшиглэн ШШГЕГ-ын харъяа ШТН нэгдэл ТӨҮГ, “Хөнгөн бетон” ХК-ийн харъяа “Минжит булган гол” ХХК зэрэг газрууд шохойн чулуу олборлож, боловсруулах үйл ажилгааг эрхлэж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд 3,5 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 2.5 га –д төмс, 1 га-д хүнсний ногоо тариалан 22,5 тн ургац хураан авдаг.

Цахилгаан хангамж

Сумын төв нь төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 1992 онд баригдсан 35/6000квт-ийн дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төвд төвлөрсөн уурын зуух байхгүй. Төсвийн 6 байгууллага, улсын онцгой обект болох төмөр зам, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх хорих 415-р анги, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх СМДӨАЭАХХГ    /албадан эмчилгээ/ гэсэн байгууллагууд нам даралтын халаалтын тогоогоор /Хятад улсад үйлдвэрлэсэн/ дулаан хангамжаа авдаг.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус суманд байрладаг ШШГЕГ-ын Хорих 415-р анги, Албадан эмчилгээ зэрэг газрын төрийн тусгай албан хаагчдын ихэнх нь Баян суманд бүртгэлгүй өөр орон нутгийн харъяалалтай иргэд байдаг. Хүн ам багасах өөр нэг шалтгаан нь тус сум 9 жилийн сургуультай учир бага ангиас нь сайн сургалттай хот дүүргийн сургуульд суралцуулахаар зарим иргэд хүүхдүүдээ шилжүүлэх явдал байсаар байна. Сумын хүн амын 62.7 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 32.3 хувь нь хүүхэд, 5 хувь нь ахмад настнууд байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуульСумын төвд байрлалтай300 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 281 хүүхэд суралцаж байна38 багш, ажиллагчидтай1982 онд ашиглалтанд орсон, бие даасан халаалттай, тоосгон хийцтэй, барилгатай бөгөөд дунд зэргийн чанартай.

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн 9 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж, 2  их эмч,  22 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд  ажиллаж 2000 гаруй иргэдэд үйлчилж байна.

Соёл спорт

Баян  сумын соёлын төв нь үндсэн 5 ажилтан \Эрхлэгч, дуу хөгжмийн багш, бүжгийн багш, номын санч, үйлчлэгч\ гэрээт 4 ажилчин \галч\ -тайгаар үйл ажиллагаа явуулж байна.2012 оны 06 дугаар сарын 04-ны өдөр Соёл спортын шинэ цогцолбор ашиглалтанд орсон бөгөөд уг цогцолбор нь 2 давхар, зориулалтын дагуу баригдсан 11 өрөө тасалгаатай, 2 давхартаа урлаг, уран сайхан, хурал зөвлөгөөнийг зохион байгуулах зориулалт бүхий техник тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан 15О хүний багтаамжтай танхимтай, 25 хүний уншлагын танхим, 14 мянган номын фонд бүхий номын сантай, 12х25 метр харьцаатай 286 м2  талбайтай, 150-иас 200 үзэгчтэйгээр спортын тэмцээн уралдаан зохион байгуулах хүчин чадалтай спорт залтай.Уг соёл спортын цогцолборын дэргэд урлаг спортын секц, дугуйлан ажиллаж төлөвлөгөө хөтөлбөрийн дагуу урлаг, спортын төрөл бүрийн арга хэмжээг хэрэгжүүлж  байна.

Ажиллах хүч салбараар

Суманд 216 малчин өрх малаа адгуулан маллаж үүнд нийт 376 малчид , үүнээс 15-34 насны 119 залуучууд, 35-59 насны 214 , 60-аас дээш насны 43 иргэн байна. Үүнээс 44.4 хувь буюу 167 эмэгтэйчүүд байна.Төрийн байгуулллагад 120 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Баян сумын төв нь Засаг захиргаа -дэд бүтэц-үйлдвэрлэл, үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан тосгон юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2005 онд орон нутгийн төсвөөс санхүүжүүлэн боловсруулж, сумын ИТХ-аар хэлэлцүүлэн батлуулсан. Сумын төвийн суурьшлын бүс хүн амын механик өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн 5 жилийн хугацаанд 28 га-аар нэмэгдсэн. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:хөдөө аж ахуй газар 279077,2 гахот тосгон бусад суурин газар 2677,5 газам шугам сүлжээний газар 3285,3 гаойн сан бүхий газар  159 гаусан сан бүхий газар 368 гаулсын тусгай хэрэгцээний газар 4960 гаӨнөөгийн байдлаар иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар нийт 327 иргэн газар өмчилж, иргэн ААН, 277 га газрыг ашиглаж, 2229 га газрыг эзэмшиж байна.Тариалангийн 10,5 га газар байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаСумын төвийн 3-р багт байршилтай33 ажиллагчидтай1987 онд сурагчдын дотуур байрны зориулалттай ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын бус барилга. 2006 онд их засвар хийж ЗДТГ нүүж орсон

Сумын сор бүтээгдэхүүн

2007 онд “ДДТрейд” ХХК-ний “Мөнгөн цагаан замаска” нэртэй бүтээгдэхүүн экологийн шилдэг бүтээгдэхүүн болсон.2008 онд Ч.Бадамсүрэнгийн урласан “Майхан” гар урлалын шилдэг бүтээгдэхүүн болсон.2011 онд Ш.Бат-эрдэнийн эсгий үйлдвэрийн “Гэрийн эсгий” аж үйлдвэрийн шилдэг бүтээгдэхүүн болов.2011 онд Ц.Санжаагийн “Чулуун эдлэл” хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэгийн “Өргөмжлөл” “Алтан медалиар” 2012 онд Ч.Бадамсүрэнгийн урласан “Дээл” гар урлалын шилдэг бүтээгдэхүүн болжээ.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сумын 90 жилийн ой 2014 онд болох тул “Тохижилт соёлжилтоороо аймгийн хэмжээнд жишиг сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Сум орон нутгийн хөгжлийг тодорхойлоход иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлж төрийн захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааг ил тод шуурхай болгохАжлын байрыг нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг  хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтэц, орон сууцны   хангамжийг нэмэгдүүлэх. Цаашид барилгын материалын үйлдвэрлэлыг хөгжүүлэх, мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг өргөтгөх хүн амын орлого нэмэгдүүлэх ажилгүйдэл, ядуурлыг бууруулах.