Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Сумын төвийн байрлал хойд өргөрөгийн 4711’, зүүн уртрагийн 10248’ солбилцолд далайн түвшнээс дээш 1460-1500 м өндөрт оршдог. Хархорин сум нь Хангай Хэнтийн уулст их мужийн Хангайн дэд мужийн зүүн хэсэгт хамрагддаг учир гадарга нь ерөнхийдөө нам, уулсын байдлаас голын хөндий рүү шилжих элэгдэл хуримтлалын хэв шинж зонхилсон голын болон голын хурдаст талархаг гадаргад байрладаг. Энэ орчим тэгш хөндийгөөс гадна орчны үнэмлэхүй өндөр цэг суурьшлаас баруун тийш орших Баянзүрх уул 2262 м түүнээс хойш, Хангайн овоод 1954 м, Их саруул уул 1946 м, урд зүгт Вангийн овоо 1735 м, Мэлхий толгой 1606 м зэрэг уулсыг нь Орхон голын хөндийгөөр тусгаарлагдах ба баруун талын гадаргын төрх нь өндөрлөг, ихэвчлэн боржин чулууллагаас тогтох тул орой нь хад цохио, сэрвэн, дэл хадан хяр чулуулгийн илэрцүүд элбэг байхад урд талын уул нь нам бөмбөгөр орой, налуу хажуутай юм. Нутгийн хойд хэсэг болон зүүн талаар нэлээд талархаг Хөгшин Орхон голын өргөн хөндий үргэлжилнэ. Сумын төв байрших хэсэг талархаг харьцах өндөр багатай тэгшивтэр, урагшлах тусам гадаргын байдал өндөрлөг болдог.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 224116 га.

Мал сүрэг

Мал, сүргийн  бүтэцСумын хэмжээнд нийт 192,000 толгой мал тоологдсоноос  тэмээ-291,  адуу 16095, үхэр 9528, хонь 93431, ямаа 72680 байгаа бөгөөд цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 5,4  мянган толгой мал тоологдсон  нь нийт малын  2,9 хувь байна.  860 малчин өрх, 342 мал бүхий өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн  33,1  хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Улаанбаатар хот, Цэцэрлэг хот, Хужирт сумтай хатуу хучилттай авто замаар холбогдсон. Хот дотроо 5,4 км хатуу хучилттай замтай. Багууд хооронд ихэвчлэн шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Хархорин сумын төвийн усан хангамжийн төвлөрсөн систем нь 2012 онд ашиглалтанд орж “Хархорин ус суваг” ОНӨ ХХК нэртэйгээр үйл ажиллагаа явуулан иргэд, аж ахуйн нэгж байгууллагыг ундны усны эх үүсвэрээр ханган ажиллаж байна.  Дээрхи байгууламж нь 30,0 мян хүн амыг хангах хүчин чадалтай, гүний 2 худгаас усаа татаж 500 метр кубын багтаамжтай 2 усан санд төвлөрүүлэн 3 ус түгээх байраар иргэдэд ундны усыг түгээж байна. Сумын төвд үйл ажиллагаа явуулж байгаа 15 төсөвт байгууллага цэвэр усны шугамд холбогдон гадаад, дотоод холболтуудаа хийлгэн үйл ажиллагаа нь хэвийн явагдаж байна.Мөн сумын төвийн усан хангамжинд зориулагдсан гүний 6 худаг, аж ахуйн нэгж байгууллагын дотоодын хэрэгцээндээ 15 гүний худаг тус тус ашиглаж байна.

Цэвэрлэх байгууламж

Хархорин хотын цэвэрлэх байгууламж нь энгийн биологийн цэвэрлэгээтэй цэвэрлэх байгууламжаас бүрдэнэ.Үүнд:1.    Хүлээн авах камер2.    2 үет тунгаагуур 1 ширхэг, диаметр 9 м3.    80х100м-ийн харьцаатай 2 ширхэг шүүрүүлэн карт ордог.Сумын төвд үйл ажиллагаа явуулж байгаа 15 төсөвт байгууллага бохир усны шугамд холбогдон хэвийн ажиллаж байна.

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

2012 оны байдлаар нийтийн орон сууцанд 527 буюу хүн амын 4,1 хувь нь сууж хүн амын үлдсэн 12074 буюу 95.9 хувь нь гэр хороололд амьдарч байна. 2012 онд шинээр 60 айл, 25 айлын орон сууц баригдахаар суурийн ажлаа эхлүүлсэн. Цаашид орон сууц баригдахад цахилгаан, цэвэр бохир усны шугамд холбогдох боломжтой. Хүн амын орон сууцны хангамжийг сууцны төрлөөр авч үзвэл:а). Нийтийн орон сууцны 1- 2 давхар сууц б). Гэр болон хувиараа барьсан энгийн сууц гэсэн үндсэн 2 төрөл байна. Одоо байгаа цөөн тооны орон сууц нь 1970-1980-аад оны үед сангийн аж ахуйн ажилчдад зориулж барьсан 2 айл, 8 айл, 12 айлын сууцнууд бөгөөд цахилгаанаас өөр инженерийн ямар ч хангамжгүй, элэгдэж хуучирсан, цаашид ашиглах боломж муутай сууцнууд юм.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 3 сургуулийн 82 бүлэгт 2471 хүүхэд суралцаж байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд жилд дунджаар 250 гаруй хүүхэд элсэн орж, 340 гаруй хүүхэд төгсдөг бөгөөд энэ үзүүлэлт жилээс жилд өсөх хандлагатай байна. ЕБС-ийн нэг багшид 21 хүүхэд ногдож, анги дүүргэлт 30 хувьтай байна. Ерөнхий боловсролын сургуулийн системд 254 багш, ажилчид ажиллаж, хамран сургалтын хувь 99,7 хувь байна.Хуучин эмнэлгийн байранд байрлах 125 ортой дотуур байранд 167 хүүхэд сууж байгаа нь дотуур байранд амьдрах шаардлагатай хүүхдийн 85 орчим хувийг хангаж байна. Сургуулийн өмнөх боловсролыг 4 цэцэрлэгээр дамжуулан олгож, жилд 650 гаруй хүүхэд хүмүүжиж, хамрагдвал зохих хүүхдийн 50 хүрэхгүй хувь нь сургуулийн өмнөх боловсролын үндсэн бүлэгт хамрагдаж байна. Сургуулийн өмнөх боловсролын системд 58 багш, ажилчид  ажиллаж, цэцэрлэгийн дундаж ор ашиглалт 100 хувьтай байдагЦэцэрлэгийн насны хүүхдүүдийг СӨБ-д бүрэн хамруулах зорилгоор цэцэрлэгийн ээлжийн, нүүдлийн, гэр цэцэрлэгийг зуны улиралд ажиллуулж, хэвшээд байна.

2 дугаар сургууль

•    Ерөнхий боловсролын 12 жилийн дунд сургууль•    1986 онд ашиглалтанд орсон тоосгон барилга•    928 хүүхдийн хүчин чадалтай бөгөөд одоогоор 928 хүүхэд суралцаж байна.•    25 багш ажилчидтай•    Төвийн инженерийн шугам сүлжээнд холбогдоогүй.

Эрүүл мэнд

Сумын хэмжээнд эрүүл мэндийн 3 байгууллага үүнээс 2 хувийн хэвшлийн эмнэлэг, эмнэлгийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэж тэдгээрт 112 хүн ажиллаж байгаагийн 20 нь их эмч байна. Өрхийн эмнэлэг нь өөрийн үйлчлэх хүрээний 9542 иргэнд эмнэлгийн анхан шатны үйлчилгээг үзүүлж байна.Нэгдсэн эмнэлгийн амбулаториор жилд дунджаар 22000 гаруй хүнд үзлэг хийж, 16 үзүүлэлт бүхий шинжилгээг 5000 гаруй хүнд хийж, стационарт жилд 2200-2300 өвчтөнийг хэвтүүлэн эмчилдэг. Түргэн тусламжийн алба нь 1 их эмч, 4 бага эмч, 4 сувилагч, 5 жолоочтой ажиллаж жилд дунджаар төвийн 2400-2600, алсын 400-500 дуудлагыг хүлээн авч гүйцэтгэдэг.

Соёл спорт

Хархорин сумын соёлын төв нь 1961 онд баригдсан. Эрхлэгч, номын санч, хөгжмийн багш, бүжгийн багш, үйлчлэгч гэсэн 5 орон тоотойгоор урлаг, соёлын үйл ажиллагаа явуулж байна. Жилд дундажаар 103-112 арга хэмжээ зохион байгуулж 20 гаруй мянган иргэдэд урлагийн тоглолт, номын сангийн болон соёл олон нийтийн ажил, кино, явуулын соёлын үйлчилгээ үзүүлж, хөгжим, бүжиг, дууны төрөл бүрийн дугуйлан хичээллүүлж байна.Сумын спорт заал ашиглалтын шаардлага хангахгүйн улмаас  ЕБСургуулийн спортын 3, ШШГАлбаны спорт зааланд  спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна.       Тус суманд ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй. 6 зочид буудал, 2 халуун усны газар, 44 хүнсний дэлгүүр үйл ажиллагаа явуулж байна.

Шашин сүм хийд

    Эрдэнэ зуу хийд  

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэн 238 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 55 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Ажилгүйчүүдээс  дээд боловсролтой 54, бүрэн дунд боловсролтой 24, Тусгай дунд 93, бүрэн бус боловсролтой 16, бага боловсролтой 6, боловсролгүй 3, техник мэргэжлийн 42  хүн байна.

Барилга

Тус суманд барилга угсралтын компани байхгүй боловч блок, тоосгоны үйлдвэртэй. 2012 онд 12 жилийн хүүхдийн сургууль, дотуур байр баригдаж эхэлсэн бөгөөд одоогийн байдлаар барилгын ажил дуусаагүй байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЯдуу малчин өрхүүдэд, уст цэг нэвтрүүлэх төв байгуулах төсөл /хэрэгжсэн/Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлХот орчмын бэлчээрийн төсөлТогтвортой амьжиргаа–II төсөл /хэрэгжсэн/Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдНҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөр “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээг бэхжүүлэх нь “

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Сумын  хэмжээнд блокны цех 12,  барилгын хавтан, замын хашлага, бродерийн   үйлдвэр  ажиллаж барилгын ханын материал болон, хашааны материалыг орон нутагтаа үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээр  хангадаг болоод байна

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Эсгий үйлдвэрлэх 3 үйлдвэр, ноосон эдлэлийн 8 цех ажиллаж байна Модон эдлэлийн 2 цех, 27 өрхийн үйлвэрлэл эрхлэгчид  жилд дунджаар 140 гаруй сая төгрөгийн мод, модон эдлэлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг.

Сумын хөшөө дурсгал

Шар бүрдний хүн чулууХархорин  сумын төвөөс 34 км-т Ноёхон  багийн нутагт орших, толгой нь баруун хойд зүгт байрлалтай хэвтээ хүн чулуу юм. Одоогоор толгойн хэсэг нь хамрын доод талаар таллан хугарсан.  Цул боржин  чулууг ухаж хамрын үзүүр, ам, сахал, эрүүг тодорхой гаргасан баруун  гарыг цээжиндээ авч хундага барьсан  бөгөөд хуруунуудыг тод сийлсэн. Зүүн гарыг бүсэлхийдээ авч  36 см  урт, 5см өргөн чинжаал маягийн хутга /илд/ барьсан байдалтай. Илдний бариул их биеийг тодорхой гаргажээ. Мөн бүсийг товойлгон ухсан байх ба 5 см өргөнтэй, бүсний зүүн урд талаас зүүсгэл унжлагын хээ гаргасан.

Сумын хөгжлийн зорилт

Хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийг “Аялал жуулчлал, үйлдвэр үйлчилгээ тэргүүлсэн, бүсийн засаг захиргаа, шинжлэх ухаан  мэдээлэл, нийгэм соёл үйлчилгээний төв” болох зорилго тавьж дараах зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:•    Байгалийн сонин тогтоц, рашаан ус, түүх соёлын дурсгалт зүйлүүдийг түшиглэн аялал жуулчлалыг хөгжүүлж нутгийн сор бүтээгдэхүүнтэй болох•    Ажлын байрыг 1,5 дахин нэмэгдүүлж ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах•    Дэд бүтэц хөгжсөн орон сууцны хорооллуудыг байгуулах •    20000 –аас доошгүй хүн амтай  хот болгох.

Сумын индекс

Орхон  голын сав дагасан хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир хүйтэн өвөлтэй, орон нутгийн чанартай салхитай.•    1 дүгээр сарын дундаж температур -10.6о С•    7 дугаар сарын дундаж температур +17.2о С•    Жилийн дундаж салхины хурд 3,6 м/с•     Жилийн хур тунадасны  нийлбэр 324.7 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого  нь 4,212,7 сая төгрөг бөгөөд үүнээс улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 4,107,4 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 105.5 сая  төгрөгийн орлогоос бүрддэг.Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 4,212,7 сая төгрөг байна. Нийт зардлын  66 хувь  нь цалин, 7,3 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 6,7 хувийг  урсгал шилжүүлэг, 20,0 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна. Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд 73 аж ахуйн нэгж  байгууллага, 131 иргэн үйлдвэрлэл, 217 иргэн худалдаа үйлчилгээний чиглэлээр   үйл ажиллагаа явуулж 8,7 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж улсад 232,4 сая, аймагт  632,7 сая, орон нутагт 101,7 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна. Суманд Өвөрхангай аймаг дахь сум дундын 2-р шүүх, сум Прокурорын газар, Хархорин дахь цагдаагийн хэлтэс, ШШГЕГ-ын харъяа ШШГАлба, Онцгой байдлын Гал Унтараах  45-р анги  зэрэг хууль хяналтын байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулж байна.Тус суманд ҮХААЯ-ны харъяа Тариалан Эрхлэлтийг Дэмжих Сан, “Хархорин” ХХК, “Зандан шоо-риса” ХХК, “АЗЗА-Хархорин” ХК, “Алтан тээрэм” ХХК зэрэг  томоохон аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа нь аж үйлдвэрийн бүтцэд томоохон нөлөө үзүүлж байна. Хархорин сум нь аялал жуучлалын томоохон төв бөгөөд дотоодын болон олон улсын аялал жуулчлал эрчимтэй хөгжиж 20 тохилог жуулчны бааз ажиллаж жилдээ 30000 жуулчин хүлээн авч байна “Хархорин” ХК нь чацарганы томоохон аж ахуй эрхлэж байгал орчинд таатай нөлөө үзүүлж, хөрсний элэгдэл, цөлжилтөөс хамгаалахын зэрэгцээ экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг сумын иргэдэд  нийлүүлж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд 18871 га эргэлтийн талбайтай жилд 3405 га талбайд үр тариа, 90 га  талбайд төмс, 58 га талбайд хүнсний ногоо, 435 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж 2820 тн үр тариа, 664,2 тн хүнсний ногоо, 937 тн төмс, 385 тн тэжээлийн ургамал хураан авч байна.

Цахилгаан хангамж

Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. 35 квт-ын 27,6 км ЦДАШ, 10 квт-ын ЦДАШ- 27,6 км, 0.22-0.4 квт-ын 57км ЦДАШугамтай.      110/35/10 квт-ын 20000 кВА хүчин чадалтай  дэд станцтай. 35/0.4 квт-ын дэд станц 7, 10/0.4 квт-ын дэд станц 45, бусад туслах тоноглолууд, хэмжүүрийн болон өндөр хүчдэлийн лаборатортой. Цахилгаан  эрчим хүчээр бүрэн хангагдсан цаашид өргөтгөл хийх бүрэн  боломжтой.

Ариутгах татуурга

Хархорин хотын ариутгах татуургын төвлөрсөн шугам сүлжээ нь 1979 онд ашиглалтанд орон 2012 онд дахин засварлагдсан. Бохир усны насос станц нь CD18/56 маркийн хоёр насостой, насос станц нэг маягийн зургаар баригдаж, засварлагдан ашиглалтанд орсон одоогоор үйл ажиллагаа нь хэвийн явагдаж байна.

Дулаан хангамж

Хархорин хот нь төвлөрсөн халаалтын системтэй боловч одоо энэ систем нь ажилладаггүй. Хэрэглэгчид өөр өөртөө жижиг тогоо суурилуулан өөрсдийн хэрэгцээг хангаж байгаа бөгөөд нийт 19 уурын зуух ажиллаж  байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийт хүн амын 70.5 хувь нь сумын төвд, 29.5 хувь нь хөдөөд амьдардаг.Сумын хүн амын 49 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 35.4 хувь нь хүүхэд, 15.6 хувь нь ахмад настан байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Орхон цогцолбор сургууль

•    Сургуулийн өмнөх боловсролын бага сургууль•    2006 онд ашиглалтанд орсон цутгамал, төмөр бетон барилга•    250 хүүхдийн хүчин чадалтай бөгөөд одоогоор 430-аад хүүхэд суралцаж байна. •    23 багш ажилчидтай•    Төвийн инженерийн шугам сүлжээнд холбогдсон

Цэцэрлэг

Улсын тэргүүний 2-р цэцэрлэг•    1982 онд ашиглалтанд орсон тоосгон барилга•    125 хүүхдийн хүчин чадалтай бөгөөд одоогоор 160 хүүхэд хамрагдаж байна•    21 багш ажилчидтай•    Төвийн инженерийн шугам сүлжээнд холбогдсон

Эмнэлэг

•    1997 онд ашиглалтанд орсон угсармал барилга•    75 ортой бөгөөд одоогоор 100% ашиглаж байна.•    112 эмч, ажилчидтай•    Төвийн инженерийн шугам сүлжээнд холбогдсон

Соёлын төв

•    1961 онд ашиглалтанд орсон чулуун барилга•    250 хүний суудалтай бөгөөд одоогоор 100% ашиглаж байна.•    Төвийн инженерийн шугам сүлжээнд холбогдоогүй.•    5 ажилчидтай.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 547 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

УИХ-ын 1994 оны  58 дугаар тогтоолоор аймгийн зэрэглэлтэй хот, 2003 оны 1 дүгээр тогтоолоор Хангайн бүсийн тулгуур төв хот болсон.2004 онд Хангайн бүсийн тулгуур төв Хархорин хотын ерөнхий төлөвлөгөөг улсын төсвийн санхүүжилтээр хийж Засгийн газрын 132  тоот тогтоолоор батлан хэрэгжилтийг зохион байгуулан ажиллаж байна. Хотын нутаг дэвсгэрийн үүрэг, зориулалтын бүсчлэл      1.Хотын төвийн хэсэг – 20 га      2.Суурьшлын бүс – 300 га      3. Үйлдвэр аж ахуйн бүс - 20,000 га      4.Түүх соёлын хамгаалалтын бүс -200 гаХархорин сумын хэмжээнд 19638,2 га газрыг иргэн аж ахуй нэгж байгууллагын  өмчлөл, эзэмшилд олгоод байна.Үүнээс •    3242 иргэн 274 га газар өмчлүүлсэнээс гэр бүлийн хэрэгцээний зориулатаар 3224 иргэнд 271,3 га, аж ахуйн зориулалтаар 18 иргэнд 3,4 га газрыг өмчлүүлсэн байна.•    344 иргэн аж ахуй нэгж байгууллага газар тариалангийн зориулалтаар 18871 га  •     86 аж ахуй нэгж байгууллага 453 га газрыг үйлдвэрлэл үйлчилгээний зориулалтаар  •    18 аж ахуй нэгж 40,2 га газрыг аялал жуулчлалын баазын зориулалтаар  тус тус  эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

1992  онд “Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны тухай” хууль гарсантай холбогдон сумын төр захиргааны бүтцэд өөрчлөлт орж Орон нутгийн  төрийн эрх барих байгууллага   Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал зохион байгуулагдаж 1992-1996 онд ИТХурлын тэргүүлэгчдийн даргаар С.Төмөртогоо, Засаг даргаар Н.Чимэддорж, 1996-2000 онд ИТХТ-ийн даргаар Н.Чимэддорж, Засаг даргаар Ч.Ганболд, 2000-2004 онд ИТХТ-ийн даргаар Л.Найманжин, Засаг даргаар Н.Чимэддорж, 2004 оноос хойш ИТХТ-ийн даргаар Ж.Бат-Эрдэнэ, Засаг даргаар Г.Ням дулам, 2008-2012 онуудад ИТХ-ийн даргаар П.Ганболд, Засаг даргаар Г.Нямдулам,Б.Отгонсүх, 2012 оноос ИТХ-ийн даргаар Д.Лхагвабуд, Засаг даргаар  Л.Энхбат  нар ажиллаж байна.1992 оноос одоог хүртэл Монгол улсын шинэ үндсэн хууль батлагдсанаар сумын ЗДТГазар нэртэй болсон. 1992-1995 онд ЗДТГ-ын даргаар Ч.Хаянхярваа,  1995-2000 он хүртэл Л.Найманжин, 2000 оноос одоог хүртэл Г.Түмэнжаргал ажиллаж байна.Одоо тус Тамгын газар нь  нийт  21 ажилтан, багийн Засаг дарга 8, зохион байгуулагч 3, гэрээт 8  нийт 40 хүний бүрэлдэхүүнтэй үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Мөн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурал,   Багийн захиргаа,  Хот тохижуулах алба,      Нийгмийн даатгалын тасаг, Газрын харилцааны алба,  Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний алба,  Иргэний бүртгэл мэдээллийн алба, Татварын алба, Соёлын өргөө, Спорт цогцолбор гэсэн үйлчилгээний албадтай үйл ажиллагаагаа  явуулж байна.1960 онд ашиглалтанд орсон тоосгон барилга•Төвийн инженерийн шугам сүлжээнд холбогдоогүй.• 40 ажилчидтай

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Хоногт 30-36 тн гурил үйлдвэрлэх хүчин чадалтай 2 үйлдвэр ажиллаж байна.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Ариун цэврийн цаасны үйлдвэр

Сумын хөшөө дурсгал

Эртний Монголын нийслэл Хархорум хотИх эзэн Чингис хааны зарлигаар Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хархорум хотыг 1200 оноос барьж байгуулжээ.Их гүрний нийслэл нь эргэн тойрон гурван бээр буюу 4.92 км хэмжээтэй дөрвөн ханатай хашаанд байгуулагдаж дотор нь олон үндэстний тавин шилдэг дархан Түмэн-амгалант нэртэй, оройдоо “Ангель” хэмээх тэнгэрийн элчийн дүр бүхий алт мөнгөөр урласан амтат дарсаар бялхсан “Мөнгөн мод” зэрэг хосгүй ур хийцтэй байгууламжуудыг бүтээсэн нь газар, газрын элч төлөөлөгчдийн гайхамшгийг төрүүлж нүдийг хужирлаж бишрүүлдэг байжээ.Харахурум хотын туурийг 1971 онд улсын хамгаалалтанд авсан бөгөөд 1995-1995 онд ЮНЕСКО, Монгол-Японы засгийн газар хамтран “Харахорум хотын туурийг хадгалж хамгаалах төсөл”-ийг хэрэгжүүлж Харахорум хотын байршлын зургийг гаргаж, хамгаалалтын бүсийг тогтоогоод байна. Хархорум хот нь гадуураа эргэн тойрон 400Х400 /8х8 ли/ бат бэх хэрэмтэй, хэрмийн дэргэд том цамхагтай түүний дэргэд Өгөөдэй хааны “Түмэн амгалан “гэдэг үлэмж сайхан ордон байсан байна.        

Сумын хөшөө дурсгал

Чингис хааны хар тугны дурсгалд зориулсан гэрэлт хөшөө:      Эзэн богд Чингис  хааны их Монгол улсын төрийн Их хар, Цагаан сүлдийг Халхын Түшээт хан аймгийн түшээт ханы хошуу, Баруун хүрээнд хүндэтгэн тахиж залсаар 20-р зууны гучаад он хүрчээ. Чингис хааны төрийн их сүлдийг хүндлэн тахиж уламжлуулсан Монгол нутгийн төвд орших Түшээт ханы хошуу нь тухайн цаг үеийн туршид Монголдоо тэргүүлэх байр суурьтай байснаас алтан ургийнхны төр ёсны уламжлалыг хадгалж өвлүүлсэн нутаг юм. Монгол төрийн сүлд туг нь Монгол туургатны төр ёс тусгаар тогтнолын бэлгэдэл үеийн үед дээдлэн хүндэтгэж мөнхжүүлэх шүтээн юм. Баруун хүрээнд залагдаж Монгол төрийн Их цагаан тугийг 1936 онд монгол улсын засгийн газрын шийдвэрээр УБ хотноо  Улсын төв музейд авчирч үзмэр болгон тавьсан байна. Тугийг хадгалж байсан буурин дээр 1994 онд “Хархорум” нийгэмлэгийн санаачлагаар гантиган суурьтай цагаан боржин хөшөө босгожээ.

Сумын онцлог

 Орхоны хөндийн түүхийн дурсгалт газрууд эртний нийслэл Хархорум хот, Эрдэнэ зуу музей зэрэг олон түүх соёлын газруудаараа Монгол Улсад төдийгүй гадаадын зочид, жуулчдын сонирхолыг зүй ёсоор татаж байгаа бөгөөд аялал жуулчлал эрчимтэй хөгжиж байна.       Орхон голын хөндий нь түүх соёлын дурсгалаараа монголд төдийгүй Ази тивд дээгүүр байр эзэлдэг өлгий нутаг юм. Мянган дурсгалт Орхоны хөндий хэмээн нэрлэсэн нь эрт дээр үеэс хүн амьдарч суурьшиж байснаас улбаалан өөрсдийнхөө үйл амьдралтай холбоотой хэдэн зуун хөшөө дурсгалыг үлдээжээ. Энэ бүхэн нь Монгол Улсын түүхэн үнэнийг тодорхойлох үнэт дурсгал болохын зэрэгцээ аялал жуулчлал хөгжүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлж байна.      Дэлхийн өв Орхоны хөндийн соёлын дурсгалт газар болон Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хархорум хоттой холбогдолтой түүх, соёлын хосгүй үнэт дурсгалт зүйлийг хадгалж хамгаалах, судлах, сурталчлах үүрэг бүхий "Хархорум" музей ажиллаж байна.Хархорин сум нь аялал жуучлалын томоохон төв бөгөөд дотоодын болон олон улсын аялал жуулчлал эрчимтэй хөгжиж 20 тохилог жуулчны бааз ажиллаж жилдээ 30000 жуулчин хүлээн авч байна. Манай сум Монгол Улсын засгийн газрын 2009 оны 193 дугаар тогтоолоор батлагдсан болзлыг бүрэн биелүүлж, “Улсын Тэргүүн”-ий сумаар шалгарч, хүндэтгэлийн туг, гэрчилгээ, 100.0 сая төгрөгөөр шагнагдсан.