Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн төвшнээс дээш 1900 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Хангайн нурууны уулсын бүсэд багтдаг.Газар хөдлөлийн эрчим 3-4 балл.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 413770 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээнд 179062 толгой малтайгаас 65 тэмээ, 7236 адуу, 3733 үхэр, 72389 хонь, 95639 ямаа байна. Сумын хэмжээгээр цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 56121 толгой мал тоологдсон нь нийт малын 31.3 хувь байна.683 малчин өрх, 201 мал бүхий өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 87.2 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр Арвайхээр - Баянхонгорын чиглэлийг холбосон улсын чанартай 77 км хатуу хучилттай авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо   шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худаг, 36 м3 багтаамжтай 2 усан сан, 1 цагт 1.6 тн ус татах хүчин чадалтай 1 насос, 1 цагт 3.6 тн ус татах хүчин чадалтай 2  насосоор усыг шууд татан шугам хоолойгоор түгээж байна. Төвлөрсөн ус хангамжийн сүлжээ байхгүй.  

Хүн ам өрхийн тоо

Сумын хүн амын 54.7 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 37.4 хувь нь хүүхэд, 7.9 хувь нь ахмад настан байна.

Орон сууц хангамж

Тус сум нь аймагтай хил залгаа оршиж нийт хүн амын 22.1 хувь нь сумын төвд, 77.9 хувь нь хөдөөд амьдардаг, Эмээлт, Дэрсэн хонхор баг аймагтай хил залгадаг, Аргуйт баг сумын төвөөс алслагдмал оршдог. Энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлж байна.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 18 бүлэгт 470 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 18 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 83 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 80 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь.Төрийн өмчийн цэцэрлэгт 96, гэр цэцэрлэгт 150 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 82 хувьд хүрсэн.

Цэцэрлэг

Хүүхдийн цэцэрлэг Марзат багийн нутагт байршилтай75 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 96 хүүхэд хүмүүжиж байна12 багш, ажиллагчидтай2010 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилгатай.

Эмнэлэг

Соёлын төв

Соёлын төвМарзат багийн нутагт байршилтай250 хүний суудалтай8 ажиллагчидтай2012 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 62 иргэд байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 50 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 12.9 хувийг дээд, 6.4 хувийг тусгай дунд, 40.3 хувийг бүрэн дунд, 32.2 хувийг бүрэн бус дунд, 8.2 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2012 онд Соёлын төвийн барилга 650.0 сая төгрөгийн өртөгтэйгөөр баригдаж, 100 хувийн гүйцэтгэлтэйгээр ашиглалтанд орсон байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдМалын индексжүүлсэн даатгал төсөл.Сум хөгжүүлэх сангийн төсөлМалжуулах төсөл

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Монгол улсын анхны ерөнхий сайд Төгс-Очирын Намнансүрэнгийн хөшөө Байгуулагдсан он: 2011 он.Хөшөө, дурсгалын намтар: Монгол улсын анхны Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнгийн хөшөө бүхий хүндэтгэлийн талбайг төрийн захиргааны байрны өмнөх талбайд Жигүүр Гранд группын хандивын хөрөнгөөр байгуулсан .Хөшөө дурсгалын нэр: Монгол улсын гавъяат багш Ц.Раш-Онолтын хөшөөБайгуулагдсан он: 2010 онХөшөө, дурсгалын намтар:2004 онд тус сургуулийг үүсгэн байгуулагч Монгол улын ууган гавъяат багш Ц.Раш-Онолтын нэрэмжит болгосон. Хөшөөг ЕБСургууль байгуулагдсаны 70 жилийн ойд зориулан сургуулийн өмнөх талбайд босгосон байна.

Сумын онцлог

•    Эрдэмтэд, зохиолчид олноор төрөн гарсан: П. Хорлоо, Ж. Пүрэв, Ч. Ойдов.гээд олон хүний нэрийг дурдаж болно.•    Сайн ноён хан Т. Намнансүрэн, МАХН-н ТХ-ы нарийн бичгийн дарга асан Ж.Лхүмбэ, МХЗЭ-ийн дарга асан Д.Сэнгэдорж, УИХ-ын гишүүн М.Батчимэг, Байгаль орчны сайд асан Г.Шийлэгдамба, аймгийн Засаг дарга Д.Тогтохсүрэн нарын зэрэг төр нийгмийн зүтгэлтнүүд олноор төрөн гарсан.•    Төрийн үйлчилгээний байгууллагуудын ажиллах орчин нөхцөл бүрдсэн, зориулалтын тохилог барилгуудтай.

Сумын индекс

Уур амьсгалын хувьд эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Сүүлийн 3 жилийн дунджаар хур тунадасны хэмжээ 143.7 мм, гантай жилийн тунадас 77.3 мм байна. Монгол орны уур амьсгалын мужлалын хувьд авч үзвэл сумын нутгийн ихэнх хэсэг нь хуурайдуу сэрүүхэн зунтай, өвөлдөө цас ихтэй байдаг.1 дүгээр сарын дундаж температур -21С7 дугаар сарын дундаж температур +18 Сжилийн дундаж салхины хурд 4-8 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 255-337 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого нь 1254.96 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 1226.08 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 1.18 сая төгрөг, татварын орлого нь 27.7 сая төгрөгөөс тус тус бүрддэг байна. Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 1227.2 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 63 хувь нь цалин, 7 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 19.4 хувийг урсгал шилжүүлэг, 10.6 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 22 аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэн үйл ажиллагаа явуулж 569.1 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж 2.2 сая төгрөгийн татварыг улсад төвлөрүүлснээс гадна цалин, авто тээвэр өөрөө явагч хэрэгсэл, газар, үл хөдлөх хөрөнгийн албан татвар 71.4 сая төгрөгийг аймагт, бусад орлогыг тухай бүр тодорхойлох боломжгүй иргэний орлогын албан татвар, улсын тэмдэгтийн хураамж, жишиг татвар, усны төлбөр, хүү торгууль, ашигт малтмал болон бусад татварын 27.7 сая төгрөгийг орон нутгийн төсөвт тус тус төвлөрүүлж нийт 101.3 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлсэн байна.Газар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхэлдэг 1 хоршоо, 1 бүлэг, 41 иргэн, оёдол, гутал үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 1 хоршоо, 4 иргэн, дугуй засвар 2 иргэн,  төмөр хийц , гагнуурын чиглэлээр 2 иргэн, эсгий үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 2 иргэн, модон эдлэлийн чиглэлээр 2 иргэн, туслах аж ахуй эрхэлдэг 5 иргэн, худалдаа, үйлчилгээний чиглэлээр 2 хоршоо, 17 иргэн тус тус ажиллаж байгаа нь тус сумын үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэхэд голлон нөлөөлж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 12 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 5 га буюу 42 хувьд нь төмс, 3 га буюу 25 хувьд хүнсний ногоо, 3 га буюу 25 хувьд малын тэжээлийн ургамал, 1 га буюу 8 хувьд чацаргана тариалж байна.Сумын хэмжээгээр жилд 65.5 тонн төмс, 11 тонн хүнсний ногоо, 31 тонн тэжээлийн ургамал хураан авч байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний сүлжээнд холбогдсон. Сумын төв дээр 2004 онд баригдсан 110/35/10 квт-ын дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төвд төвлөрсөн уурын зуух байхгүй, ЗДТГазар, Эрүүл мэндийн төв, Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургууль 1, дотуур байр 1, Соёлын төв 1, Хүүхдийн цэцэрлэг 1, нийт 6 уурын зуух ажиллаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь аймагтай хил залгаа оршиж нийт хүн амын 22.1 хувь нь сумын төвд, 77.9 хувь нь хөдөөд амьдардаг, Эмээлт, Дэрсэн хонхор баг аймагтай хил залгадаг, Аргуйт баг сумын төвөөс алслагдмал оршдог. Энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлж байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуульМарзат багийн нутагт байршилтай640 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 470 хүүхэд суралцаж байна51 багш, ажиллагчидтай1985 онд ашиглалтанд орсон. 2005 онд их засвар хийгдсэн, тоосгон хийцтэй, чанар сайтай барилгатай.

Эрүүл мэнд

Суманд 11 ортой 1 эмнэлэг, 2 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 12 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн  ажиллаж байна.2012 онд нийт 68 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 378, осол гэмтэл 6, халдварт өвчлөлийн 13 тохиолдол гарсан байна.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвМарзат багийн нутагт байршилтай11 ортой2 их эмч, 8 бага эмч, 5 сувилагч нийт 23 ажиллагчидтай2007 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Инженерийн бие даасан хангамжтай. 2007 их засвар хийгдснээр эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангаж байгаа болно.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 118 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцааа

Хайрхандулаан сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй давамгайлсан байна.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2011 онд Мерси-Кор олон улсын байгууллагатай хамтарч орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулсан.  Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:Гэр хорооллын бүс 23.1 гаЗахиргаа, албан газрын бүс 2.3 гаНийтийн үйлчилгээний бүс 2.2 гаХудгийн эрүүл ахуйн бүс 1.1 гаҮйлдвэрийн зориулалттай газрын бүс 0.6 гаТусгай хэрэгцээний газрын бүс 0.004 гаДэд бүтцийн бүс 0.096 га2012 оны байдлаар 303 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 22.8 га газар өмчилж, 878 иргэн өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 121.15 га газар, 16 иргэн, аж ахуйн нэгж худалдаа , үйлчилгээ болон бусад зориулалтаар 0.3 га газар, 5 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 0.2 га газар, 12 иргэн газар тариалангийн зориулалтаар 16.9 га газар, 24 аж ахуйн нэгж, төрийн байгууллага 16.1 га газрыг тус тус эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

Марзат багийн нутагт байршилтайИТХ 3, ЗДТГазар 30, нийт 33 ажиллагчидтай1962 онд ашиглалтанд орсон түүхий тоосгон хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Одоогоор ажлын өрөө хүрэлцээгүй, байгууллагын нууц болон нууцын ажилтны аюулгүй байдал алдагдаж стандартад нийцэхгүй байгаа, архив бичиг хэргийн өрөөгүй, багийн Засаг дарга нар, Мал эмнэлэг үржлийн тасгийн ажлын өрөөгүйгээс өөр байранд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд шинээр Нутгийн захиргааны ордны барилга барих шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Улсын болон аймаг, сумын аварга цолтой бөхчүүд, бизнесменүүдийн гутлыг захиалгаар хийдэг. Бүх оёдол нь гараар хийгддэг маш сайн чанарын монгол гутал юм.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хүний хөгжил, уламжлалт ёс заншилаа эрхэмлэн дээдэлсэн, мал аж ахуй, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, дэд бүтэц эрчимтэй хөгжсөн, эдийн засгийн чадавхи бүхий байгальд ээлтэй сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Эрх зүй, эдийн засаг, санхүүгийн таатай нөхцөлийг бүрдүүлэн төрийн үйлчилгээний ил тод, шуурхай байдлыг хангах замаар аж ахуй эрхлэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх.ХАА-н салбарыг эрчимжүүлж, өөрийн боломж, нөөцөд тохирсон жижиг, дунд үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэхҮйлчилгээний таатай орчин бүрдүүлж, чанар, хүртээмжийг дээшлүүлэн хүний хөгжлийг хангахБайгаль орчныг хамгаалах, баялаг, нөөцийг нь зохистой ашиглах