Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 2000 орчим метрийн өндөрт  өргөгдсөн. Тус сум нь хангайн нурууны зүүн үргэлжлэл өвөрт тал хээрийн бүсэд оршдог Ханги, Дулаан, Баруун Зүүн Өлзийт хайрхан зэрэг уул нуруудаар тойрсон нутаг. Төхөм, Жороо, Өндөр дэрс, Эхэн, дунд, адгийн цагаан зэрэг уужим тал хөндийтэй Сангийн далай, Зэгэстэй, Горхи, Хүйсийн гол, Баруун, зүүн цэгээн, Хойд урд дунд бөөр тойром, Мөрөн, Улаан  ам, Их, бага булаг, Яргайтын хайлан, Тахилагт, Асгат зэрэг хүн малын ундаа болсон нуур тойром, гялтагнуур жонш чулуун нүүрс зэрэг ашигт малтталтай.Нутгийн дийлэнх хэсгийг тал хээрийн бүс эзэлдэг. Ихэнх төлөв хүрэн хөрс, цөлөрхөг хээрийн хөрс зонхилдог.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 197184.28 га.

Мал сүрэг

Мал, сүргийн  бүтэц2012 оны жилийн эцсээр бүгд 132194 мал тоологдсон бөгөөд үүнээс тэмээ 197, адуу 9864, үхэр 4182, хонь 73206, ямаа 44745 тоологдсон байна. 564 малчин өрх, 94 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 85,7 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Улаанбаатар–Өвөрхангайг холбосон засмал замаас 25 км зайд оршдог. Сумын газар нутаг дээгүүр 35 км засмал зам  дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 2 гүн өрмийн худагтай. Айл өрхүүд ус түгээх газраас ундны усны хэрэгцээгээ хангадаг. Сангийн далай, Зэгэстэй, Горхи, Хүйсийн гол, Баруун, зүүн цэгээн, Хойд урд дунд бөөр тойром, Мөрөн, Улаан  ам,Их, бага булаг, Яргайтын хайлан, Тахилагт, Асгат зэрэг хүн малын ундаа болсон нуур тойромтой.

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Суманд төрийн албан хаагчийн 7 айлын орон сууцанд  төрийн албан хаагч залуу боловсон хүчнүүд амьдардаг.  Хуучин хүн эмнэлгийн байшин 1978 онд баригдсан ашиглалтын шаардлага хангахаа байсан боловч айл өрхүүд амьдарч байна. Бусад нь амины орон сууц, гэр сууцанд амьдардаг юм. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Ерөнхий Боловсролын 12 жилийн сургууль 11 бүлэгт 261 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд  8  иргэн суралцаж  байна. Бага ангийн хамран сургалт 68,6 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 64,3 хувьтай  байна. Ерөнхий Боловсролын  сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувьтай байгаа ба мэргэжил дээшлүүлэх сургалтанд нийт 19 багш хамрагдаж байна.Төрийн өмчийн цэцэрлэгт 50 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 30% хувьд хүрсэн.

Цэцэрлэг

•    Агуйт багт харьяалалтай, сумын  төвд  байршилтай•    50 хүүхдийн хүчин чадалтай одоогоор 50 хүүхэд хүмүүждэг •    7 багш ажилчинтай •    Малчдын хүүхдийн 60-70%-ийг бусад сургалтаар болон зуны сургалтаар малчны хотонд зохион байгуулдаг.•    1976 онд ашиглалтанд орсон тоосгон, зориулалтын барилгатай инженерийн төвлөрсөн хангамжтай барилгын  шаардлага дунд зэрэг 2005 онд их засварт орсон. •    Сумын СӨБ-д хамрагдах насны хүүхдийн 70 гаруй % нь хамрагдаж чаддаггүй тул багийн төвд бүлэг нэмж ажиллуулах болон хүүхдийн хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх, бусад сургалтыг явуулахад зориулсан барилга нэмж барих шаардлагатай.

Эмнэлэг

•    Агуйт багт байршилтай•    10 ортой •    2 их эмч, 4 сувилагч, бусад мэргэжилтэн 13, нийт 19 ажиллагсадтай    2005 онд ашиглалтанд орсон тоосгон ханатай, зориулалтын барилга. Инженерийн бие даасан халаалттай. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангаж байгаа ч цэвэр бохирын шугам ажиллахгүй, өрөө тасалгааны хангамж хүрэлцээ муутай байгаа. Цаашид орон тоог нь нэмэгдүүлэх, эмчилгээ үйлчилгээний хүрээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай.

Соёлын төв

•    “Агуйт” 2-р багт байршилтай •    250 хүний суудалтай тоглолт бүжгийн заалтай •    5 ажилчинтай •    1977 онд баригдсан тоосгон зориулалтын барилга ашиглалтанд орсноос хойш барилгын дээвэрт засварын ажил хийгдээгүй, дээврийн төмөр ханзарч урагдан ашиглалтын шаардлага хангахгүй болсон тул ойрын хугацаанд шинэчилж солих шаардлагатай .

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 103 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Сум нь мал аж ахуй газар тариалангийн үйлдвэрлэл давамгайлсан. Сумын хөжлийн төлөвлөгөө боловсруулах шатандаа байгаа бөгөөд Мерси кор олон улсын байгууллагатай хамтран боловсруулж байгаа.•    Орон сууц, олон нийтийн бүс - 155.31 га•    Үйлдвэрлэлийн бүс - 10 га•    Ногоон байгууламж ,амралт, аялал жуулчлалын бүс - 2 га•    Хөдөө аж ахуйн бүс - 90  га      Өнөөгийн байдлаар 40 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 3 га газар өмчилж, 327 иргэн,  өвөлжөө,  хаваржааны зориулалтаар 22.89 га газар, 1 иргэн амралт аялал жуулчлалын  зориулалтаар 2 га газар, 2 иргэн газар тариалангийн зориулалтаар 210 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

•    Агуйтын 2 дугаар багт байршилтай •    19 ажилтан албан хаагчтай •    1979 ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй зориулалтын барилга. Олон жил засвар хийгээгүй учир барилгын чанар муудсан  дээвэр, цонх, шал, ханыг засварлах шаардлагатай

Сумын сор бүтээгдэхүүн

АйрагСумын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох гүүний айргаар 2010 онд аймгийн сор бүтээгдэхүүн, 2011 онд ХХАА-н яамнаас зохион байгуулдаг намрын өдрөөр Монгол улсын Сор бүтээгдэхүүнээр шалгаран гэрчилгээ авсан. Айргийг нутгийн ард иргэд хөхүүрэнд хийж  исгэдэг жинхэнэ нутгийн сор бүтээгдэхүүн болсон. Нутгийн ард иргэд 6 дугаар сарын 20 –ноос 10 сар хүртэл гүүгээ уядаг.

Сумын хөшөө дурсгал

Эртний сөнөсөн галт уул Ноён хайрхан. Түүний оройгоос тасарсан  Хүйс толгой. Ноён хайрхан нь далайн түвшнээс дээш 1956,8 м өндөрт өргөгдсөн. Эрт үед оргилон гарч байсан лав нь газрын уруугаа урссан шинжтэй бүтэц үүсгэсэн байдаг нь нэн сонихролтой. Хүйс толгойны тогтоц бүтэц нь зургаан талтай хар өнгийн чулуунуудаас ханаран тогтсон.

Сумын хөшөө дурсгал

Сангийн далай Далайн түвшнээс дээш 1074,5 метрт өргөгдсөн. Сангийн далайн өргөн нь 1,5 км, урт нь 2,2 км, нийт талбайн хэмжээ нь 2,4 км2, эргийн шугамын урт нь 6,2 км, гадгаш урсгалтай, Зэгэстэйн гол урсаж Сарын голтой нийлээд Орхон голд цутгадаг. Далайн хөвөөнөс 1-2 м-ийн өргөнтэй зэгс ургадаг. Нүүдлийн шувууд ирж чуулж зусаж, намаржин буцах үед нь Хунгийн чуулга болдог. Шорвог устай, хужир мараа ихтэй.

Сумын онцлог

Тус сум нь Өвөрхангай-Баянхонгор чиглэлийн засмал замаас 22 км-ын зайд оршдог, Хойд талаараа Хангайн нурууны төгсгөл хэсгийн уулаар хүрээлэгдсэн, Урд талаараа тал хээр говь нутгийн хужир, шүү, мараа ихтэй бэлчээртэй, хойноосоо урагш сунаж тогтсон байршилтай юм. Засаг захиргааны 4 багтай. Орхон голын ай савд багтдаг, Сангийн далай хэмээх өөрөөсөө гол урсгадаг нууртай, адуу айргаараа алдартай нутаг. Манай сумын Айраг 2011 оны Намрын ногооны өдрүүд үзэсгэлэн худалдааны тэргүүн байранд шалгарч байсан. Өлзийт сумыг Хархорин-Өмнөговийн Говь гурван сайхан чиглэлийн аялал жуулчлалын маршрут дайран өнгөрдөг бөгөөд жуулчид Сангийн далайн хунгын чуулганыг үзэж сонирхох дуртай байдаг. Мөн тус суманд 1800 гаруй лам шавилан сууж байсан Сайн ноён ханы Эрдэнэ бэйлийн хүрээний туурь бий бөгөөд цаашид аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бололцоо өндөр. Тус сумаас төрсөн алдартнууд•    Хэл шинжлэлийн ухааны доктор Ч.Лувсанжав•    Анхны сангийн яамны сайд Довчин /1924/•    Төрийн хошой шагналт ардын жүжигчин Н.Жанцанноров

Сумын индекс

Эрс тэрс уур амьсгалтай зонхилох ургамал нь хялгана, ерхөг, хурдан цагаан. Хөрсний гадрага нь чулуурхаг цаг агаарын хувьд тогтуун биш хүйтэн сэрүүн үе үе хүчтэй салхи , шороон шуурга , цасан шуурга шуурдаг. 10 сараас 4 сар хүртэл нутгийн ихэнх хэсэг нь цасан бүрхүүлтэй байдаг. Өвлийн улиралд дундажаар 10-30 см цас унаж  -10 -28 градус хүрч хүйтэрдэг. 5 сар гаргаж дулаарч  10 сарын эхээр хүйтэрч эхэлдэг.  Зундаа 8-25 хэм дулаан  жилд дундажаар 200-260мм тунадас унадаг .1 дүгээр сарын дундаж температур -22С7 дугаар сарын дундаж температур +19Сжилийн дундаж салхины хурд 4-8 м/сжилийн хур тундасны нийлбэр 200-260 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын нийт орлого нь 91,7 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 244,2 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 1,6 сая  төгрөгийн орлогоос бүрддэг.Орон нутгийн төсвийн нийт зардал нь 244,2  сая төгрөг байна. Нийт зардлын 62 хувь нь цалин, 6,9 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 24,6 хувийг урсгал шилжүүлэг, 6,5 хувийг нь бусад зардал эзлэж байна. Сумын хэмжээнд 46 аж ахуйн нэгж байгуулага үйл ажиллагаа явуулж  улсын төсөвт 13,3 сая, аймгийн төсөвт 56,8 сая, орон нутгийн төсөвт 21,6 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.Эдийн засгийн бүтэцТус суманд 10 жижиг дунд үйлдвэрлэл бий болсон. Үүнд: Газар тариалан, саалийн үнээний жижиг фермер, мод, модон эдлэл, барилгын материалын үйлдвэрлэл, ахуйн үйлчилгээ, гар урлал, аялал жуулчлал, үйлдвэр үйлчилгээний чиглэлээр үйлдвэрлэл бий болж тус сумын дэд бүтцэд томоохон нөлөө үзүүлж байна.

Газар тариалан

2012 онд 6 га талбайд төмс, 2 га талбайд хүнсний ногоо, 9 га талбайд тэжээлийн ургамал  тариалж 39 тонн төмс, 12,6 тонн хүнсний ногоо, 36 тонн тэжээлийн ургамал хураан авсан.

Цахилгаан хангамж

Сум нь төвийн эрчим хүчний системд холбогсон. Сумын төв дээр 1987 онд баригдсан 10квт-ийн дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төвд 8-н бага оврын обьектийн халаалтын уурын зуух нийт 20 ажилчинтай ажилдаг.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь аймагтай хил залгаа оршиж нийт хүн амын 22.3 хувь нь сумын төвд, 77.7 хувь нь хөдөөд амьдардаг.Сумын хүн амын 37.3 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 35.1 хувь нь хүүхэд, 27.5 хувь нь ахмад настан байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

•    Ерөнхий Боловсролын 12 жилийн сургууль•    Агуйтын 2-р багт байршилтай•    320 хүүхдийн хүчин чадалтай•    Одоогоор 261  хүүхэд суралцаж байна.•    37 багш ажиллагсадтай•    1976 онд ашиглалтанд орсон, тоосгон хийцтэй, бага оврын зуухаар халаадаг.

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар  10 ортой эрүүл мэндийн төв шинээр баригдсан.    Дотор, хүүхэд, төрөх, халдварт гэсэн 4 чиглэлээр, 2 их эмч, 17 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна. Мөн хувийн хэвшлийн нэг эргэлтийн эмийн сан ажиллаж байгаа.  2012 онд сумын хэмжээнд нийт 55 хүүхэд шинээр мэндэлсэн ба эх хүүхдийн эндэгдэл гараагүй.  Нийт өвчлөлийн 90 гаруй хувь нь халдварт бус өвчин эзэлдэг үүний дотор амьсгалын зам, бөөр шээсний замын өвчлөл нилээд хувийг эзэлдэг.

Соёл спорт

1977 онд ашиглалтанд орсон 250 хүнйи суудалтай соёлын төвийн  барилгын дээвэр, таазны хийц буруугаас доош сууж нурсан, дээврийн төмөр хийц урагдаж гэмтсэнээс дусаал гоожиж цаашид барилгыг зориулалтын дагуу ашиглах боломжгүй болсон. Дээвэр таазыг ойрын хугацаанд сольж шинэчлэх шаардлагатай байна. Соёлын төвийн боловсон хүчний чадавхи сайн. Соёлын олон талын ажил зохион байгуулж, сургалт дугуйлан хичээллүүлж байгаа боловч тоглолтын шаардлага хангасан даруулт хөгжим, проектор, таазны зориулалтын гэрэлтүүлэг зэрэг зарим техник хэрэгсэл байхгүйгээс ажил үйлчилгээний чанарт сөргөөр нөлөөлж байна. ЕБС-ийн спорт зааланд биеийн тамир спортын арга хэмжээ зохион байгуулдаг. Сумын  иргэд залуучуудад байнгын нээлттэй спортын олон талт үйлчилгээ тогтмол явуулах нөхцөл боломжтой техник хэрэгсэл, хэрэглэгдэхүүнээр хангагдсан стандартын спорт заалтай болох нь  чухал байна.

Шашин сүм хийд

Яргайтын сүм буюу Гандан Лэгшид Дашчойлон хийд. Энэ хийд 340-өөд жилийн түүхтэй. Яргайтын сүмийг  анх  өндөр дархан ноён Ренчинжунай  байгуулж, түүнээс хойш төрсөн хүү Дондовжанцан ноён, ноёны хүү Норовжанцан, Норовжанцан ноёны хүү Чимэддорж нь хамгийн сүүлчийн хувилгаанаар тодорч үе залгамжилж  байсан байна. Сүм дуганыг 1937 онд буулгасан. Түүнээс хойш  53 жилийн дараа буюу 1991 онд хамба лам Т.Мангалжав гуайн санаачлагаар сэргээгдсэн  түүхтэй.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 53 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 59 хувийг эмэгтэйчүүд эзлэж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр авч үзвэл 30,1 хувийг дээд, 19,1 хувийг тусгай дунд, 22,9 хувийг бүрэн дунд, 24,6 хувийг бүрэн бус дунд, 3,3 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзлэж байна. 

Барилга

Өлзийт суманд барилгын компани байдаггүй бөгөөд барилгын ажлыг Аймгийн төвийн болон Улаанбаатар хотын компани гүйцэтгэдэг. 2012 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Цагдаагийн кабон байр баригдсан.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

 Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд Малын индексжүүлсэн даатгал төсөл. Сум хөгжүүлэх сангийн төсөл Малжуулах төсөл Тогтвортой амьжиргаа 2  Мянганы сорилтын сангийн бэлчээрийн төсөл

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Тус “Талх нарийн боов”-ны  үйлдвэр сумын иргэд болон Сант, Зүйл, Баянөндөр, Бүрд сумыг талх нарийн боовоор хангаж байна. Мөн эдгээр сумын сургуулийн үдийн цайны гурилан бүтээгдэхүүнийг гэрээгээр нийлүүлж байна.

Сумын хөшөө дурсгал

Нутгийн тахилгат Зүүн хайрхан уул Хангайн нурууны зүүн захад орших далайн түвшнээс дээш 2403 м-ийн өндөрт өргөгдсөн эртний тахилгат уул. Монгол улсын төв цэгийг тодорхойлохоос өмнө Монгол орны хүйс гэж нэрлэгдэж байсан байна. Араараа торлог модон ойтой. Ам бүхнээс нь гол горхи гарч урсдаг байв.

Сумын хөгжлийн зорилт

Төрийн үйлчилгээг иргэн бүрт тэгш хүртээмжтэй хөнгөн шуурхай хүргэж хүн төвтөй хөгжлийн бодлого хэрэгжүүлэн ажлын байр амьдралын баталгааг хангах замаар их бүтээн байгуулалт, эдийн засгийн хөгжлийн тогтвортой байдлыг хангах.ҮНДСЭН ЗОРИЛТ1.Бүтээн байгуулалт-эдийн засгийн өсөлт:Сумын эдийн засаг нийгмийн хөгжлийн нөөц боломжид тулгуурлан хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж бүтээн байгуулалтыг өрнүүлэн ХАА-н салбарыг эрчимтэй хөгжүүлэх замаар сумын эдийн засгийн хөгжлийг хангах.2.Хүний хөгжил-амьдралын баталгаа:Өрх гэр хүний хөгжлийг эрхэмлэсэн нийгмийн бодлого хэрэгжүүлж боловсрол эрүүл мэнд, нийгмийн хамгааллын үйлчилгээг өрх гэр иргэн бүрт тэгш хүртээмжтэй хүргэж ахмад настан, хүүхэд, залуучууд, гэр бүлийг дэмжсэн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ.3.Иргэдийн оролцоотой Төрийн үйлчилгээний шинэчлэл:Иргэдийн оролцоотой төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлж төрийн үйлчилгээний байгууллагууудын бүтэц зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгож, төрөөс иргэдэд хүртээмжтэй шударга шуурхай ялгамжгүй үйлчилдэг тогтолцоог бий болгоно.