Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

242.8 мянган га газар нутагтай.  Ойт хээрийн бүсэд харъяалагддаг. Далайн түвшнээс дээш 1643-3099 м өргөгдсөн. Газар нутгийн нийт талбайн 40 орчим хувь  нь бэлчээр, ой мод 40%, хад асга 16%, гол горхи 3%-ийг эзэлдэг ба нийт нутгийн 80 орчим хувь Байгалийн цогцолбор газарт хамрагдан тусгай хамгаалалтанд байдаг.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 242787 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээгээр нийт 135968   мал тоологдсоноос цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн  151 толгой мал тоологдсон нь нийт малын 0.1 хувь байна. Үүнээс: Адуу -  11948, үхэр – 17061, хонь – 52357, ямаа – 54632 толгой малтай.Малчин болон, мал бүхий өрх 1182 байгаа нь сумын нийт өрхийн 56.6 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Засмал болон сайжруулсан зам байхгүй. Шороон бартаа ихтэй замтай. Улаанбаатар хот, Өвөрхангай аймгийн төв рүү  нийтийн тээврийн  2 компаний 10 микро автобус  үйл ажиллагаа явуулдаг.  

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худаг, 24 м3 багтаамжтай 2 усан сан, 2 булагаас  айл өрхүүд  ундны  усаа авч байна.

Хүн ам өрхийн тоо

Тус сумын хүн амын 37 хувь нь сумын төвд, 63 хувь нь хөдөөд амьдардаг.Сумын хүн амын 56.6 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 36.8 хувь нь хүүхэд, 6.6 хувь нь ахмадууд байна.

Орон сууц хангамж

Сумын нийт айл өрхүүд амины орон сууц, гэр сууцанд амьдардаг. 1991 онд баригдсан 8 айлын хоёр давхар орон сууц ашиглалтын шаардлага хангахаа байсан боловч айл өрхүүд амьдарч байна. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн  50 бүлэгт 1496 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд   54  иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 96.5 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт  95.8 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 73  багш хамрагдсан байна.80, 100 хүүхдийн ортой дотуур байртай боловч хүүхдийн хичээлийн байрны хүрэлцээгүйн улмаас 80 хүүхдийн ортой дотуур байрыг хичээлийн байр болгон ашиглаж байна. Харин 100 хүүхдийн дотуур байранд 150 хүүхэд байрлаж байна. Сургуулийн өргөтгөл баригдаж байгаа бөгөөд энэ ондоо ашиглалтанд орвол 80 хүүхдийн дотуур байрыг зориулалтаар нь ашиглах боломжтой болно.   Сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын үндсэн сургалтанд 350, зайны болон ээлжийн бүлэгт 110 хүүхэд   хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 86.0 хувьд хүрсэн.

Цэцэрлэг

Хүүхдийн  цэцэрлэг Өвт  багийн нутагт байршилтай165  хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 350  хүүхэд хүмүүжиж байна33 багш, ажиллагсадтайСумын хэмжээнд 2-5 насны 734 хүүхэд байдаг.1988 онд  90 хүүхдийн цэцэрлэг ашиглалтанд орсон.  2010 онд 75 хүүхдийн цэцэрлэгийн барилгын өргөтгөл хийсэн боловч  дахин шинээр цэцэрлэг барих шаардлагатай.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвӨвт багийн нутагт байршилтай15 ортой5 их эмч, 7 сувилагч нийт 33 ажиллагчидтай2012 оны 12 сард  краказан хийцтэй, зориулалтын барилга  479 сая төгрөгөөр  баригдаж ашиглалтанд орон үйл ажиллагаагаа стандартын дагуу явуулж байна.

Соёлын төв

Соёлын төвӨвт  багийн нутагт байршилтай150 хүний суудалтай5 ажиллагчидтай1970 онд ашиглалтанд орсон  модон хийцтэй, зориулалтын барилга. Тус барилга олон жил болж мод нь ялзарч өмхөрсөн, хана туурга нь нэлэнхүйдээ салхи шуурга сийгэж, дээврээс дусаал   гоождог, ашиглах боломжгүй  гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт  2004 онд гарсан тул үйл ажиллагаа явуулахад бэрх. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажиллах хүч салбараар

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Бат-Өлзий сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан суурин юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2013 онд хийлгэхээр төлөвлөсөн.Суурьшлийн бүс – 7653 гаБарилга, байгууламж – 7.7 гаҮйлдвэрийн бүс – 0.31 гаОйн сан бүхий газар – 25530 гаУсан сан бүхий газар – 81.8 га2012 оны байдлаар 1139 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 99.39 га газар өмчилж, 40 иргэн өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 2.8 га газар, 14 иргэн 6 аж ахуйн нэгж, байгууллага  газар тариалангийн зориулалтаар 12.2 га газар   эзэмшиж,   9 аж ахуйн нэгж аялал жуулчлалын зориулалтаар 9 га газар,  2 аж ахуйн нэгж байгууллага уул уурхайн чиглэлээр 1265 га газар  ашиглаж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаӨвт  багийн нутагт байршилтай33  ажиллагчидтай1976 онд ашиглалтанд орсон  модон хийцтэй,  мөөгөнцөр үүсч ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан. Шинээр ЗДТГ-ын  барилга барих шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Бат-Өлзий сум нь Уянга хийцийн гэр үйлдвэрлэлээрээ алдартай бөгөөд унь болон ханаа цуулбар модоор хийдэг. Улсын хэмжээний гэр үйлдвэрлэлийн 70%-ийг эзэлдэг бөгөөд Монгол улсынхаа гэрийн эрэлт хэрэгцээг хангахаас гадна гадаадын олон оронд экспортлодог. 

Сумын хөшөө дурсгал

 Булшийг хүрэл зэвсгийн үеийн МЭӨ 2-р мянган жилийн сүүлчээс үйлдэж эхэлсэн боловч түүнийг төмөр зэвсгийн түрүү үеийг дуустал буюу МЭӨ 3-р зуун хүртэл үргэлжлүүлэн бүтээж байжээ. Буган хөшөө бол Монгол болон Төв-Азийн голомт нутагт хүрэл ба төмөр зэвсгийн үеийн оршин сууж байсан овог аймгийн түүх соёлын гайхамшигтай дурсгал юм.

Сумын онцлог

Байгалийн үзэсгэлэнт Улаан голын хүрхрээ, Хоргой хүрэм, Хангайн цагаан чулуу, Хан баян уул, Үүртийн тохой, Орхоны бага хүрхрээ, Цагаан голын хүрхрээ, Төвхөн хийд, Гүнжийн зам зэрэг газар, Хүний эрүүл мэндэд тустай нь нотлогдсон Хятруун, Могойт, Хамар, Үүрт, Хустын халуун, хүйтэн рашаануудтай, байгалийн аялал жуулчлал хөгжүүлэх нөөц боломж ихтэй. Улсдаа дээгүүрт орох байгалийн үзэсгэлэнт газар, өвөрмөц тогтоц бүхий газар нутагтай.

Сумын индекс

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур - 12С7 дугаар сарын дундаж температур +16 Сжилийн дундаж салхины хурд 1.9 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 294.4 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын татварын нийт орлого нь 247 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 154.2 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 2.26 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг.Орон нутгийн төсвийн нийт зардал нь 247.6 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 63.1 хувь нь цалин, 6.9 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 25.4 хувийг урсгал шилжүүлэг, 4.6 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна. Эдийн засгийн бүтэц Сумын хэмжээнд нийт 34 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж, улсад 7.8 сая төг, орон нутагт 235.8 сая  төгрөгийн татвар төвлөрүүлсэн байна.Тус суманд  35 жижиг дунд үйлдвэрлэл бий болсон. Үүнд: газар тариалан, ферм, мод модон эдлэл, барилгын материалын үйлдвэрлэл, ахуйн үйлчилгээ, гар урлал, аялал жуулчлал, үйлдвэр үйлчилгээний  чиглэлээр  үйлдвэрлэл бий болж  тус сумын эдийн засгийн бүтцэд томоохон нөлөө үзүүлж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээгээр 2012 онд 11.4 га талбайд төмс, 3 га талбайд хүнсний ногоо, 3 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж  131 тонн төмс, 27 тонн хүнсний ногоо,  9 тонн тэжээлийн ургамал хураан авсан.

Цахилгаан хангамж

Сум нь төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төвд 1988 онд баригдсан 250/160/100 квт-ын 3  дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төвд 1 төвлөрсөн уурын зуух, Эрүүл мэндийн төвийн харъяа  1 уурын зуух ажиллаж байна.

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуульӨвт  багийн нутагт байршилтай640 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 1496  хүүхэд суралцаж байна114 багш, ажиллагсадтай1974  онд  320 хүүхдийн хичээлийн байр баригдаж,  1990 онд 320 хүүхдийн хичээлийн байрын өргөтгөл ашиглалтанд орсон, хуучин шаардлага хангахгүй барилгатай. 320 хүүхдийн байрны өргөтгөлийн  суурь шинээр тавьж эхэлж байгаа.

Эрүүл мэнд

Суманд 15 ортой 1 эмнэлэг, 2 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж, 5  их эмч, 18  эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна.2012 онд нийт 201 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл 4, эхийн эндэгдлийн 1 тохиолдол гарсан.  Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 732, осол гэмтэл 38, халдварт өвчлөлийн  22  тохиолдол гарсан байна.

Соёл спорт

1970 онд ашиглалтанд орсон 150 суудалтай Соёлын төвийн модон барилга нь ашиглалтын шаардлага хангахаа байж мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан, ойрын хугацаанд соёлын төвийн барилгыг шинээр барих шаардлагатай. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг соёл урлагийн бүх үйл ажиллагаа явагддаг.                     Тус сум 2012 оны 10 сард Бизнес хөгжлийн төвтэй болсон.  52 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 3 цэг, үсчин гоо сайхны 3, гутал засварын 1, оёдлын 3, утас засвар-1, алт мөнгөний дархан-1,  нийтийн халуун усны 2 цэг  үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Төвхөн хийд

Өвөрхангай, Архангай аймгийн нутгийн заагт Хужирт сумын төвөөс баруун хойшоо 40 километр, Бат-Өлзийт сумын төвөөс 50 километр зайтай Өндөр-Овоот буюу Шивээт-Улаан хэмээх аглаг ой модоор хүрээлэгдсэн асга хадтай өндөр уулын оройн байц хадны багавтар дэвсэг дээр оршдог. Уулын бэлээс хийд хүртэл 5 километр өгсөж хүрнэ. Монголын анхдугаар Богд Занабазар 1648 онд 14 настайдаа энэхүү байгалийн сонин сайхан өвөрмөц тогтоцтой газрыг сонирхон таалж, 1651 онд бясалгал үйлдэх чулуун ханатай жижиг байшин бариулсан бөгөөд түүнийг “дубхан” буюу бүтээх байр гэж нэрлэжээ. Энэ үг нь сунжирсаар өдгөө Төвхөн болсон байна. Өндөр гэгээн Занабазар тус хийдэд сууж байхдаа 1686 онд “Соёмбо” үсгээ зохиож, “Адистэдийн дээдийг хайрлагч” тэргүүтэй зохиолоо айлдахын сацуу “Тэргүүний нь үс ургаж байсан” гэгдэх гайхамшигт шүтээн дүрээ бүтээж, ур ухааны оргил болсон хосгүй нандин бүтээлүүдээ урлажээ.Төвхөн хийдийг 1992 оноос улсын хамгаалалтанд авч, хурал номын ажлыг нь сэргээжээ. 2001 онд улсын төсвөөс хөрөнгө гарган хийдийн 4 сүм, 2 суварга, асарт хаалгыг нь анхны байсан төрх байдлаар нь  сэргээн босгосон юм.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 187 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 71.6 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 24 хувийг дээд, 4.2 хувийг тусгай дунд,  36 хувийг бүрэн дунд, 30.8 хувийг бүрэн бус дунд, 5 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

Бат-Өлзий суманд барилын компани байхгүй. 2012 онд улсын төсвийн 479 сая төгрөгийн  хөрөнгө оруулалтаар Хүн эмнэлгийн 15 ортой барилгыг Улаанбаатар хотын компани  барьсан.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төсөлМалын индексжүүлсэн төсөлМалжуулах төсөл

Сумын хөшөө дурсгал

Буган хөшөө бол монгол болон төв азийн голомт нутаг хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед оршин сууж байсан овог аймгийн түүх соёлын гайхамшигт дурсгал юм. Буган хөшөө нь ХII зууны орчим буюу хүрэл зэвсгийн үед Монгол нутагт анх үүсч төмөр зэвсгийн түрүү  үеийг /ХII-III зуун/ бүтээж ирсэн дурсгал юм Буган хөшөө нийтдээ 600 орчим олдож мэдэгдээд байгаагийн 500 орчим Монгол улсын нутагт байдаг.

Сумын хөгжлийн зорилт

Орон нутгийн  онцлогт тохирсон мал аж ахуй, газар тариалан, байгалийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлж, жижиг дунд үйлдвэр эрхлэгчдийг бодлогоор дэмжин ажлын байрыг нэмэгдүүлэх замаар иргэдээ ажилтай, орлоготой болгон иргэний боловсрол мэдлэгийг дээшлүүлж иргэдийн оролцоог бүх талаар хангасан сум  болох зорилго тавин дараах зорилтуудыг дэвшүүлж ажиллаж байна.   Үүнд:Эдийн   засгийн  бүтцийг боловсронгуй  болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцлийг бүрдүүлэх  Ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг  хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтэц, Орон сууцны хангамжийг дээшлүүлэх