Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1260 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Монгол Алтайн нурууны үргэлжлэл Бага Богд, Арц Богдын уулсын завсар хөндий дагуу, урд, баруун талаараа дов, толгод гүвээгээр хүрээлэгдсэн, ерөнхийдөө урдаасаа хойш чиглэгдсэн налуу гадаргуутай, уулсын хоорондох хөндий, хоолойн салхины нөлөө ихтэй, хойд уртрагийн 101 градус 26 минут, өмнөд өргөргийн 45 градус 12 минутын солбицолд оршдог. Иймд Баруунбаян-Улаан сумын уур амьсгалын байдал уулын нөлөөнөөс ихээхэн хамааралтай гэж үзэж болох юм. Сумын нутаг дэвсгэр нь мал аж ахуй, аялал жуулчлал, газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ  394111 га.

Мал сүрэг

Мал, сүргийн бүтэцСумын хэмжээнд 137468 толгой малтайгаас 2258 толгой тэмээ, 4246 толгой адуу, 2113 үхэр, 44355 толгой хонь, 84496 толгой ямаа байна.Сумын хэмжээгээр цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 10493 толгой мал тоологдсон нь нийт малын 7.6 хувь байна.

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр хатуу хучилттай зам байхгүй, сумаас аймаг хүртэл 175 км шороон замаар явдаг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худаг ажиллаж сумын төвийн бүх хүн ам зөөврийн ус хэрэглэж байна. Дээрхи худгуудаас дээж авч шинжлүүлэхэд усанд агуулагдах магнийн ион, хатуулаг нь зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс их байдаг учир ундны усны стандартын шаардлага хангадаггүй. Ус зөөлрүүлж цэнгэгжүүлэх төхөөрөмж тавих шаардлагатай.

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд инженерийн шугам сүлжээнд холбогдоогүй 8 айлын нэг орон сууц байгаа бөгөөд энэ нь тус сумын ЗДТГ-ын өмч юм. 22 өрх амины орон сууцанд амьдардаг. Бусад нь гэр сууцанд амьдарч байна. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 21 бүлэгт 490 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 16 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 94.3 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 96 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 96,6 хувьтай байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 30 багш хамрагдсан байна.Төрийн өмчийн цэцэрлэгт 65 хүүхэд, гэр цэцэрлэгт 52 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 82.1 хувьд хүрсэн.

Цэцэрлэг

Цэцэрлэг Хөөвөр багийн төвд байршилтай50 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 65 хүүхэд хүмүүжиж байна8 багш, ажиллагчидтай1980 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвХөөвөр  багийн төвд байршилтай10 ортой2 эмч, 4 сувилагч нийт 16 ажиллагчидтай2005 онд ашиглалтанд орсон  тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн бие даасан хангамжтай.Баригдсанаас хойш их засварт ороогүй, их засвар хийлгэх шаардлагатай.

Соёлын төв

Соёлын төвХөөвөр багийн төвд байршилтай150 хүний суудалтай6 ажиллагчидтай

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 105 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Баруунбаян-Улаан сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан суурин  юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2013 онд  онд орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулах гэж байна. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:Барилга байгууламжийн дэвсгэр газар 2.52 га Нийтийн эдэлбэрийн газар 577.5 га Гэр хорооллын газар 9.88 га  2012 оны байдлаар сумын төвд 165 өрх гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 10.88 га газар эзэмшиж байна. Үүнээс 57 өрх өөрийн эзэмшлийн газраа өмчилж авсан байна. 14 аж ахуй нэгж төрийн байгууллагын зориулалтаар 2.21 га газар, 450  иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 61.3 га газар, 93 иргэн, аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 9.19 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаХөөвөр  багийн  төвд байршилтай17 ажиллагчидтай1990 онд ашиглалтанд орсон, тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай.2011 онд 20 сая төгрөгний төсөвт өртөгөөр их засварт орсон, дээврээсээ дусаал гоождог, цонхны рам амалгаа нь муудсан цаашид дээврийг засаж цонх, дотор гаднах хаалгануудыг солих шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

2011 онд тус сумын 3 дугаар багийн малчин Ч.Цоодолсүрэн шар суран эдлэлээр “Өвөрхангай түншлэл” хангайн бүсийн үзэсгэлэн худалдаанд оролцож “Сор” бүтээгдэхүүний шагнал авсан.

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Дэмчиг бурамын хөшөөБайгуулагдсан он: Түрэгийн үед бүтээгдсэн Хөшөө, дурсгалын намтар:Сумын баруун хойд зүгт 38 км зайд Хутаг уулын зүүн талд Зосын сайр хэмээх газар оршдог. Эргэн тойрон чулуу овоолж хүзүүнд нь хадаг уян дахин шүтдэг. Галт уулын гаралтай хүрмэн чулуун дээр хүний биеийн ерөнхий дүрс гарган зөвхөн нүүрэн талыг нь засаж янзалжээ. Газраас цухуйх өндөр 120 см мөрний өргөн 58 см, зузаан 32 см хэмжээтэй. Хийц дүрслэлээрээ түрэгийн үед холбогдоно. Дэмчиг бурамын хөшөө хэмээх энэхүү дурсгалыг анх 1970 онд эрдэмтэн Д.Баяр судалсан. Түрэгүүд нас барсан хүнийг авсанд хийж оршуулахаас гадна чулуун дээр дүрслэн үлдээдэг байв. Үүний нэг жишээ нь энэхүү Дэмчиг бурамын хөшөө юм.

Сумын хөгжлийн зорилт

Төрийн үйлчилгээг шинэлэгээр иргэн бүрт тэгш хүртээмжтэй, хөнгөн шуурхай хүргэн, төрөлх нутагтаа их бүтээн байгуулалтыг өрнүүлж, айл өрх, иргэн бүрийг ажил орлоготой, эрүүл аюулгүй, тав тухтай ногоон орчинд ажиллаж амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх замаар сумын нийгэм эдийн засгийг тогтвортой хөгжүүлэх нь хөгжлийн гол зорилго байна. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд дараах зорилтуудыг дэвшүүлж байна. Үүнд: Иргэд олон түмэндээ үйлчлэх төрийн үйлчилгээг нээлттэй хэлбэрээр түргэн шуурхай үзүүлэх Өрх гэр бүлийн амьдралыг дээшлүүлэх, хүний хөгжилд чиглэсэн нийгмийн бодлого явуулах Жижиг дунд үйлдвэрлэл, мал аж ахуй, газар тариалан, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх Ажлын байрыг нэмэгдүүлэх замаар ажилгүйдлийг бууруулж сумын хөгжлийг тэтгэсэн төрийн бодлого явуулах 

Сумын индекс

Хуурай халуун зунтай, хүйтэн өвөлтэй.Говь хээрийн уур амьсгалтай.1 дүгээр сарын дундаж температур -18.7 градус 7 дугаар сарын дундаж температур +22.3 градус жилийн дундаж салхины хурд 3.3 м/сжилийн хур тунaдасны нийлбэр 50.3 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого нь 1177.18 сая төгрөг бөгөөд татварын нийт орлого нь 28.04 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 1.3 сая төгрөг, Аймгаас авах санхүүгийн дэмжлэг 1147.84 сая төгрөгийн орлогоос тус тус бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 1163.99 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 61 хувь нь цалин, 6.5 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 32.5 хувийг урсгал шилжүүлэг эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 8 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж 347.5 сая, төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж аймаг орон нутагт 1.06 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 33 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 15.2 хувьд нь төмс, 7.5 хувьд хүнсний ногоо, 4.5 хувьд нь үр тариа 72.8 хувьд нь бусад таримал тариалж байна.Сумын хэмжээгээр жилд 1.5 га талбайд үр тариа, 5 га талбайд төмс, 2.5 га талбайд хүнсний ногоо, 24 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж 1.5 тонн үр тариа, 50 тонн төмс, 25 тонн хүнсний ногоо, 240.3 тонн тэжээлийн ургамал хураан авсан.

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний сүлжээнд холбогдсон. Сумын төвд 2007 онд баригдсан 110/35/10 квт-ын дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төвд 1 төвлөрсөн уурын зуух ажиллаж ЗДТГ, ЕБСургууль, Эрүүл мэндийн төв, Соёлын төв, цэцэрлэг, Бизнес хөгжлийн төв зэрэг байгууллагуудыг дулаанаар хангаж байна. Тус уурын зуух нь 2011 онд удирдлагын хувьчлалаар орж Өв Баян-Улаан ХХКомпанийг авч ажиллуулж байна. 

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуульХөөвөр багийн төвд байршилтай320 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 490 хүүхэд суралцаж байна52 багш, ажиллагчидтай1984 онд ашиглалтанд орсон, инженерийн бие даасан хангамжтай, тоосгон хийцтэй

Эрүүл мэнд

Суманд 10 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 8 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна.2012 онд нийт 38 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл 1 гарсан, эхийн эндэгдэл байхгүй байна.

Соёл спорт

Соёлын төвийн барилга нь 1960 онд ашиглалтанд орсон 50 хүний суудалтай, түүхий тоосгон хийцтэй барилга юм. Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 9 жижиг дэлгүүртэй, 2011 онд сумын эмнэлгийн хуучин барилгыг бизнес хөгжлийн төв болгон засварласан, тус төвд цайны газар 1, үсчин гоо сайхны газар 2, гутал засвар 1, оёдлын цех 2, гар утас засвар 1, талх нарийн боовны цех 2, сүүний цех 1 ажиллаж байна. Нийтийн халуун усны 1 цэг, 2 цайны газар, блокны цех 2, түүхий тоосгоны 1, шахмал түлшний 3, оёдлын 3, гэрийн эсгийний 1, эсгий эдлэл 1 цех тус тус салангид үйл ажиллагаа эрхэлж байна

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд 1 сүм хийд байдагаас будда сүм байна. Тус хийдэд нийт 2 лам ажиллаж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 31 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 68.7 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 29 хувийг дээд, 19.3 хувийг тусгай дунд, 12.9 мэргэжлийн анхан шатны, 16.1 хувийг бүрэн дунд, 16.1 хувийг бүрэн бус дунд, 6.4 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2012 онд Цагдаагийн байр 56.0 сая төгрөгийн өртөгтэйгөөр баригдаж, 100 хувийн гүйцэтгэлтэйгээр ашиглалтанд орсон байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

•    Малын индексжүүлсэн даатгал төсөл•    Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд

Сумын сор бүтээгдэхүүн

2010 онд тус сумын “Баян дөхөмийн өгөөж” хоршоо халтар арвайгаар “Өвөрхангай түншлэл” хангайн бүсийн үзэсгэлэн худалдаанд оролцож “Сор” бүтээгдэхүүний шагнал авсан.Манай сумын Таацын голд тариалдаг халтар арвай нь эрт дээр үеэс халхын 5 сор бүтээгдэхүүний нэгд ордог байсан. Бусад ижил төрлийн бүтээгдэхүүн дотроос үнэр амт чанараараа Монгол Улсад өөр хаана ч байхгүй цорын ганц бүтээгдэхүүн юм.

Сумын хөшөө дурсгал

2011 онд сумын ЗДТГ-ын байрны өмнө БНМАУ-ын Их Хурлын депутат сум нэгдлийн анхны дарга Аюушийн Дашсамбуугийн цээж баримлыг сумын удирдлага, бундаг овгийнхон, түүний хүү Д.Полоож нарын санаачилгаар нутгийн олны хандив тусламжаар барьж байгуулсан.

Сумын онцлог

Баруунбаян-Улаан сум нь хангай, говь хосолсон байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн, тэргүүндээ мөнх цастай, хад асганд нь аргаль, янгир дүүлж төрөл бүрийн жимс, зэрлэг сонгино, мангир ургадаг Зүүн богд, хангай нуруунаас эх авч түмэн амьтныг ундаалан таанат хөндийгөө туулан Таацын гол цутгадаг Цагаан нуур, гоёо, цулхир хариурсан Монголын их элс, хүрмэн хадат Өшгөг шийр хайрханы нуруу нь хаа ч давтагдашгүй байгалийн цогцол юм.  Монголд ховорхон байдаг бөөрний элсний сувилал, ходоод дотрын хүрэн хадны рашаан байдаг, дээр нь байгалийн үзэсгэлэнтэй байдалдаа  түшиглэн цаашид аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломжтой. Мал аж ахуй, газар тариалан эрхэлж ирсэн уламжлалтай. Тэр дундаа таацын халтар арвайг эрт дээр үеэс эрхэлж ирсэн. Тус сумын Таацын хөх арвай нь Богд хаант Монгол Улсын үед халхын 5 сорын нэгээр шалгарч байсан, сайхан үнэр амтаараа ижил төрлийн бүтээгдэхүүнээс эрс ялгаатай учир үүнийг цааш нь улам бүр өргөжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай.