Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1778-2875 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Хангайн нурууны салбар уулсын муж, их нууруудын хотгорын бүсэд багтдаг. Газар хөдлөлийн эрчим 3-4 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, толгод хангай говь хосолсон тал хээрийн бүсэд багтдаг, мал аж ахуй, газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.  

Нийт газар нутгийн хэмжээ 417747 га.

Мал сүрэг

Мал, сүргийн бүтэцСумын хэмжээнд 130945 толгой малтайгаас 215 тэмээ, 3874 адуу, 2497 үхэр, 77384 хонь, 46975 ямаа байна.Сумын хэмжээгээр нийт цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 94.3 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 72 хувь байна. 286 малчин өрх, 84 мал бүхий өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 90 хувийг эзэлж байна. Сумын хэмжээгээр жилд 1.2 га талбайд төмс, 0,4 га талбайд хүнсний ногоо хураан авч байна.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 4 худагтай. Хоёр худаг нь 1 м3 багтаамжтай усан сан, хоёр нь 2 м3 багтаамж бүхий усан сантай. 45 м3/хоног хүчин чадалтай 1 насос станц, 30 м3/хоног хүчин чадалтай 1 ус зөөлрүүлэх цэнгэгжүүлэх төхөөрөмж нэг худагт нь байрлуулсан боловч хугацаа дуусч ашиглах боломжгүй болсон. Иргэд худгаас шууд усаа зөөвөрлөн авч байна.

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд эмнэлгийн эмч нарын хэрэгцээнд зориулсан 4 айлын орон сууц, их эмчийн 1 орон сууц байдаг. Бусад нь амины байшин сууц болон гэрт амьдардаг.

Боловсрол

Эрдэнэхайрхан сумын дунд сургууль нь анх 1952 онд Чандмань–Өлзийт сумын сургуулиас тасарч, тэндээ 2 дугаар бага сургууль болон үйл ажиллагаагаа явуулж байгаад, 1953 онд өөрийн суманд анхны суурь тавьж байгуулагдсан. 1953-1954 оны хичээлийн жилд 5 эсгий гэр 3 багш, 3 ажилчин, 73 сурагчтай 1, 2-р ангийн хичээл хүмүүжлийн ажлаа явуулж эхэлсэн. Сургуулийн барилгажилтын хувьд хичээлийн байр зориулалтын бус 100 хүүхдийн дотуур байранд их засвар хийж хичээлийн байр болгосон. 2010 онд спорт заал ашиглалтанд орж сургалт хүмүүжлийн ажлаа явуулдаг болсон. 75 хүүхдийн дотуур байртай боловч халаалтгүй учраас өвлийн цагт ашиглахад хүндрэлтэй байдаг.

Цэцэрлэг

Цэцэрлэг нь 1964 онд байгууллагдсан цагаас хойш 49 жил үйл ажиллагаа явуулж байгаа одоо хүртэл зориулалтын байргүй, 2006 онд аж ахуйн аргаар баригдсан байранд орсон боловч 2007, 2009 онд удаа дараалан шал, гадна хананд мөөгөнцөр үүсч мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан тул зориулалтын шинэ байр барих шаардлагатай.Цэцэрлэг Хайрхан багийн төвд байрлалтай 60 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 60 хүүхэд хүмүүжиж байна11 багш, ажиллагсадтай

Соёлын төв

Соёлын төвХайрхан багийн төвд байрлалтай160 хүний суудалтай5 ажиллагчидтай1994 онд ашиглалтанд орсон модон хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Тус барилгын урсгал засварыг жилд өөрийн зардлаар хийдэг. Барилгын ашиглалтын хугацаа дуусаж ашиглах боломжгүй гэсэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 98 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Эрдэнэхайрхан сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй давамгайлсан суурин юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2012 онд төслийн санхүүжилтээр боловсруулсан. 2012 оны байдлаар 20 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 1,3 га газар өмчилж, 182 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 182 га газар, ахуйн зориулалтаар 76 иргэнд 4,9 га Албан байгууллага, аж ахуйн 17 нэгжид 7,7 га газар, Шугам сүлжээний газар эзэмшихээр Алтай-Улиастай ТӨК-д 45км газар, 5 иргэн, аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын зориулалтаар 20 га газар, Ногоон тэжээл, хадлангийн зориулалтаар 2 иргэн 2 аж ахуйн нэгж 11 га газар, Мод тарих чиглэлээр 3-н иргэнд 8 га эзэмшиж байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдАзийн хөгжлийн банк 

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Дуун хөшөөБайгуулагдсан он: 2012Хөшөө, дурсгалын намтар: Нутгийн үзэсгэлэнт газруудын нэг хар нуурын дуун хөшөөХөшөө дурсгалын нэр: Морины хөшөөБайгууладсан он: 2010Хөшөө, дурсгалын намтар: Тус суманд зах залгаа сумуудад айраг түрүү алдаж үзээгүй Хуваргын бор гэж хурдан буян байсан.Хөшөө дурсгалын нэр: Бөхийн хөшөөБайгуулагдсан он: 2012Хөшөө, дурсгалын намтар: Тус нутагт улсын цолтой бөх 3 байдаг. Тэднийг мөнхжүүлэх зорилгоор

Сумын индекс

Хуурайдуу халуун зунтай 40-45С, хахир өвөлтэй. -40-45С.1 дүгээр сарын дундаж температур -20.8 С7 дугаар сарын дундаж температур +31.2 Сжилийн дундаж салхины хурд 6-8 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 136.8 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого нь 889,7 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 771,0 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 118,7 сая төгрөг байна. Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 882,4 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 61,8 хувь нь цалин, 7,3 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 27,9 хувийг урсгал шилжүүлэг, 3,0 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 11 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна. Эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй хэвээрээ байна. 

Цахилгаан хангамж

Сум нь төвлөрсөн эрчим хүчний сүлжээнд холбогдсон. 2007 онд дэд станц 35/15квт/800 ква, 15/04квт/100 ква АТП, 15/04квт/160 ква АТП станцууд ашиглалтанд орсон. Шугамын урт 4 км байна. 1989 онд ашиглалтанд орсон 100квт 2 дизель цахилгаан үүсгүүртэй.

Дулаан хангамж

Сумын төвд ЗДТГазар, Сургууль, Хүн эмнэлэг, Цэцэрлэг зэрэг байгууллагуудын харьяа 4 уурын зуух ажиллаж дулааны асуудлаа шийдвэрлэж байна. 

Шилжилт хөдөлгөөн

Эрдэнэхайрхан сум нь Улаанбаатар хотоос 1115 км, аймгийн төвөөсөө 115 км-т оршдог нийт хүн амын 67 хувь нь хөдөө мал маллаж амьдардаг. Хотоос алслагдмал зах зээл муу учраас шилжилт хөдөлгөөн их байдаг.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

1967-1968 оны хичээлийн жилд ерөнхий боловсролын бүрэн бус дунд сургууль болж өргөжсөн. Эрдэнэхайрханы дунд сургууль нь одоо 30 гаруй багш ажилчидтай, 100 гаруй суралцагчидтай сургалт хүмүүжлийн ажлаа явуулж байна. 

Эмнэлэг

Тус сумын Эрүүл Мэндийн Төв 1952 онд анх байгууллагдаж одоогийн байдлаар 23 орон тоотойгоор сумын 1500 гаруй иргэдэд эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлж байна. 1993 онд эмнэлгийн зориулалтын 15 орны хүчин чадалтай барилга, аж ахуйн хэсэг, эмийн сан, эмч ажилчдын сууцны хамт баригдсан. Эмнэлгийн барилга нь 2007 онд анх их засвар, 2010 онд дээврийг шинэчлэн засварлаж төмөрлөсөн. 2011 онд урд хэсэгт халаалтыг яамны хөрөнгө оруулалтаар шинэчлэн хийсэн. 

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд 1 будда сүм байна.Уг хийдэд нийт 9 лам ажиллаж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 87 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 71 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 56 хувийг дээд, 9 хувийг тусгай дунд, 12 хувийг бүрэн дунд, 17 хувийг бүрэн бус дунд, 6 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаХайрхан багийн нутагт байршилтай33 ажиллагчидтай1974 онд ашиглалтанд орсон модон хийцтэй, зориулалтын барилга, ашиглагдаж байгаа боловч стандартын шаардлага хангахгүй байгаа тул шинээр барих шаардлагатай байна.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Эрдэнэхайрхан сумын хонин сүрэгт анх 1961 оноос эхлэн шилэн сонголт хийж, хонины тоог нэмэгдүүлэх, ашиг шимийг нь дээшлүүлэх талаар мал зүйч нар олон жил идэвхи зүтгэл, үр бүтээлтэй ажилласны үрээр сартуул үүлдэрийн хонийг бий болгожээ. Сартуул үүлдэрийн хонь нь амьдын жин сайтай, гоц өтгөн ноолуур ихтэй, урт сортой арвин ноос өгдөгөөрөө онцлог юм. Сартуул хонины ноосны ноолуурын урт 10-14 см сор үсний урт 22-32 см ноолуур нь 25-30 микрон, ноосны цэвэр гарц дунджаар 66 хувьд хүрдэг. Сартуул үүлдэрийн хуц 2,5-3 кг, эм хонь 1,7-2 кг, төлөг 1,5-1,8 кг ноос өгдөг. Энэ ноос нь хивсний үйлдвэрийн, арьс нэхий нь нэхий дээлний үйлдвэрийн гол бүтээгдэхүүн болдог. Мөн Хар нуурт байгаа “Лусын хонь” буюу Пельд, Омуль төрлийн загаснууд байдаг. 

Сумын онцлог

Эрдэнэхайрхан сум нь хангай говь хосолсон байгалийн үзэсгэлэнт Их хайрхан, Нарийн голын эх, мухарт, Сэнжит, Хар нуур, Нуурын арын зэгэстэй нуур, Их бага авгашууд зэрэг газруудтай, нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэсэн, Яруу, Алдархаан, Дөрвөлжин, Завханмандал, Цэцэн-уул, Түдэвтэй сумдтай хил залгаа нутагладаг сум юм. Иймээс байгалийн энэхүү өгөөж, үзэсгэлэнтэй байдлыг ашиглан аялал жуулчлал, мал аж ахуйг эрчимтэй хөгжүүлэх боломжтой.